دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1381 | دوره:1 | شماره:1-2 (ویژه زبان و ادبیات عربی و قرآنی) |تعداد مقالات:20

در این مقاله پس از ترجمه ای تفسیرگونه به نثر و نظم از نگارنده، برگزیده ای از تاویلهای عرفانی حروف و کلمات آیه کریمه بسم اله الرحمن الرحیم از نظر مکتب تفسیری حضرت علی و ائمه ارجمند شیعه (ع) و عقاید مفسرانی بزرگ چون: ابن عباس و خواجه عبداله و میبدی و قشیری و روزبهان و محیی الدین و ابن الفارض و سعدی و حافظ و مولوی و غیره به همراه شرح و تفسیری منظوم از نگارنده آمده و ضمن مقایسه و مقابله و جرح و تعدیل، نگارنده بدین نتیجه رسیده که برترین تاویلهای عرفانی، از مکتب مبارک علوی و ائمه اطهار علیهم السلام سرچشمه گرفته است.

نهج البلاغه "کتاب علی" است، و درباره آن بسیار نوشته اند و باز هم خواهند نوشت. این کتاب پژوهنده ربا است، و همواره پژوهندگان از انوار معرفتش روشنی می یابند. نسخه های خطی این کتاب و آثاری که پیرامون آن در گذشته های دور و نزدیک نگارش یافته، در گنجینه های دانشگاه تهران نگهداری می شوند و در راستای پژوهش کارآیی بسیار دارد. دفترچه راهنمایی در این باره فراهم آمده، و این نوشته دفترچه یاد شده را می شناساند.

بعد از درگذشت پیامبر (ص)، کسانی که مسوولیت اداره حکومت را برعهده داشتند، با تازه مسلمانهای غیر عرب، رفتاری ناخوشایند و تبعیض آمیز داشتند. در تقسیم اموال، به آنها سهم کمتری می دادند. در مسوولیتهای حکومت آنها را شرکت نمی دادند. از جمله این غیر عربها، ایرانیان بوده اند که آنها را موالی می گفتند و موالی از رفتار حکومت های نژادپرستانه عربی بسیار ناراضی بودند.امیرالمومنین علی (ع) در طی حکومت کوتاه مدت خود، بسیار تلاش کردند تا اسلام را به جایگاه واقعی خویش برگردانند و رفتار اسلام حقیقی را به نمایش بگذارند.ایشان بین ایرانی و حبشی و عرب و عجم، هیچ فرقی قایل نبودند و همه را در برابر قانون الهی یکسان می دیدند.

در این گفتار اندیشه و آثار ادونیس ناقد نامی معاصر عرب بازگو شده است. ادونیس نقد خود را منحصر به حوزه ادب ننموده است بلکه معتقد است برای نقد صحیح بایستی به عرصه های دیگر که به نوعی در این حوزه موثر بوده اند نیز پرداخت.آموزه های دینی- ادبی ادونیس (علی احمد سعید) و آموزه های جدید ادب غرب و مکاتب آن، ایشان را ناقدی جهانگیر ساخت. آثار علی احمد سعید به 14 زبان و از جمله فارسی ترجمه شده است.آثار و اندیشه ادونیس ناقدان زیادی را بر آن داشت در دفاع و یا به نقد از ایشان قلم فرسایی نمایند.آثار ادونیس و مجله شعر بازگو کننده اندیشه و مبانی فکری عمده احمد سعید است.

این مقاله به ترجمه و شرح و تحلیل قصیده ای از شاعر نامدار عرب، ابوالطیب متنبی پرداخته است.قصیده موردنظر از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول، شاعر به مضمون عشق و اشک و نفی ملامتگر بی درد، پرداخته می گوید سزاوارتر این است که سرزنشگر به غمخواری و همدردی با عاشق پردازد تا اینکه با سرزنش و نکوهش دل او را ریش سازد، چرا که وی طاقت ترک عشق ندارد و مدام از دیدگان سیل سرشک بارد و اگر ملامتگر خود نرد عشق بازد، ملامت را رها سازد.سپس شاعر گریزی زده به بخش دوم قصیده وارد می شود که همانا مدح سیف الدوله (ممدوح) و غلو در ستایش از وی است به گونه ای که برای او همال و امثال نمی شناسد!

متنبی در رثا، موضع شخصی حکیم دارد و عقلش بر عاطفه اش می چربد، نگاه او به مرگ، نگاه شخصی دردمند و اندیشمند است، در دردمندی بر مرگ نمی تازد بلکه بر روزگاری می تازد که آزادگان را می گیرد و بر حسودانی خشم می گیرد که فضای صاف زندگی را تیره و تار می سازند. مرثیه های متنبی به حسب شخص فقید با هم اختلاف دارند، شاعر گاهی ناچار می شود کسی را رثا گوید که مصیبت او را غمگین نساخته است، بنابراین شعرش دارای عاطفه ای خشک و بی احساس است و لیکن گاهی حوادث سختی برایش پیش می آید که او را ولو به مدتی کوتاه تسلیم عاطفه می نماید.متنبی از یک سو به سبب داشتن روحیه ای قوی و از سوی دیگر به سبب کثرت حوادثی که در زندگی خود دیده است، شیوه نوح سرایی را از یاد برده است، لذا می کوشد ناتوانی خود را با آوردن حکمت های بلند، وصف صبر، ستایش از فقید و خاندانش بپوشاند و گاه در رثا کار را به مفاخرت و نکوهش دشمنان بکشاند. عصر متنبی، عصری است که زن را تحقیر می کنند و متنبی دوست ندارد ضعیف را رثا گوید لذا در رثای زنان، آنان را به مرتبه مردی رسانده و بسا آنها را بر مردان برتری می دهد.

از آنجا که موضوعات متنوع و فراوانی در اغلب سور قرآنی مطرح می شوند که گاه در نگاه نخستین پراکنده و بی ارتباط و گسسته می نمایند، چه اگر هر سوره حاوی پیام و محوری مشخص نباشد و موضوعات آن بر حول غرض و مقصدی نهایی استقرار نیابند، در چنین وضعیتی دسته بندی مجموعه ای از آیات در هر سوره به صورت تلفیقی چه دلیل قاطع و صریحی خواهد یافت؟ لذا کشف وحدت در کثرتی این چنین، اقدام بایسته ای است تا از رهگذر آن، مخاطب قرآن، در هر سوره با یک مجموعه منسجم، منظم و هدفدار مواجه شود. در نوشتار حاضر از طریق ارایه معیارهای کشف اهداف حاکم بر سور قرآنی درصدد آن هستیم تا از هر سوره، سیمایی منتظم و هماهنگ به دست آید.

در کتابهای تاریخ ادبیات عرب، مشهور است که می گویند: اندلسی ها از شرق تقلید کرده اند. اما این نکته را نباید فراموش کرد که ادبیات اندلس در بعضی اغراض- بخاطر اختلاف طبیعت بین مغرب و مشرق- غنی تر و از نظر الفاظ، استوارتر است. البته این مقایسه، در موضوعات خاص است. در کل، غربی ها مقلد شرقی ها بوده و از این رهگذر، ادبیات خود را غنی ساخته اند. ادب اندلس، از دو جهت ضعیفتر از ادب شرق می باشد: یکی در عمق اندیشه و دیگری در متانت اسلوب. برای نمونه، ما در ادب اندلس، نویسنده ای که همطراز جاحظ باشد و شاعری که همانند ابوالعلا معری شعر بگوید، نمی یابیم. در این مقاله، نگارنده ضمن بررسی ضعف و قوت های موجود در سروده های اندلس، مقایسه ای بین شعرای اندلس و شرق انجام داده و ثابت کرده است که بسیاری از سروده های معروف به «بدیعیات» شرایط و معیار «بدیعیات» را نداشته است.

منظور از زهریات گل سروده های شعرای طبیعت سرا، و یا توصیفی که شاعران راجع به گل، شکوفه، درخت، باغ و غیره و به طور کلی طبیعت سبز دارند. با این تفاصیل زهریات فنی جدید در شعر عربی نیست، بلکه از دیرباز در اشعار شاعران وجود داشته است به خصوص در خمریات.شاعران جاهلی به طبیعت و سرسبزی آن با دیدی مادی می نگرند نه با عاطفه و احساس معنوی؛ چرا که زندگی آنان به شتر و زندگی شتر به گیاه و سبزه بستگی دارد. و احیانا از آن برای تشبیه استفاده می کردند. و شاعر اموی شعرش تقلید از شعر جاهلی است. ولی وصف عباسی تحت تاثیر زندگی و تمدن شهرنشینی بسیار، لطیف و دلنشین می باشد. و اشعار آنها در این زمینه همانند موزه ای با هماهنگی کامل است که تابلوهای زیبا با شکلها و رنگهای مختلف هنرنمایی می کند، اما زیربنای زهریات (وردیات- روضیات) در عصر اول عباسی با آمدن شعرایی چون بحتری، ابن الرومی و ابن المعتز و غیره شکل یافت و در قرن چهارم که اوج شکوفایی آن می باشد با آمدن شعرایی چون متنبی، صنوبری، سری رفاء، کشاجم و غیره فنی مستقل؛ زیربنای کار متاخران در این زمینه گشت.

در این نوشتار، محقق تلاش نموده با بررسی نمونه ای از ادب متعهد عرب ضمن پرداختن به خصایص آن گونه ادبی جلوه های تجدید و نوآوری را در آن به بحث نشیند.نمونه منتخب اختصاص به ادبیات عاشورا و امام حسین (ع) در جلوه نظم آن دارد. بخشی از پژوهش به مقایسه گذری این شعر با اشعار حسینی دوره های گذشته می پردازد و بخش عمده جستار به فنون و شیوه های نو در این شعر همت می گمارد. اشعار قصصی و شعر آزاد از این زمره محسوب می شوند که ضمن تکیه بر چارچوبهای اصلی که برخی از ادب غربی به ادبیات عرب وارد گردیده است، به دلیل آمیختگی با مایه های عربی و ارزشها و فرهنگ اسلامی جلوه ای نو از این فنون را به جهان عرب عرضه داشت.

این مقاله فرهنگ عرب پیش از اسلام را بر اساس دلالت های موجود در زبان عربی بررسی می کند لکن پیش از پرداختن به دلالت های لغوی به تحلیل این نمادها از بعد نظری می پردازد. در فتح باب این بخش به معرفی خاستگاه زبان عربی و قوم عرب آنگاه به تحلیل ریشه و پیشینه زبان و خط و پیدایش عربی فصیح دست یازیده است سپس معنای جاهلیت را می شکافد و این پرسش را مطرح می سازد که این نام و مفهوم مستفاد از آن در نزد همگان چقدر با واقعیت موجود در این سرزمین تطابق دارد. محدوده عصر جاهلی را می نمایاند و به تحلیل ادیان و علوم و معارف آن دوره می پردازد. آنگاه با نگرشی تحلیلی در شعر و نثر جاهلی تامل و در معنای شعر و شاعر غور می نماید و به روند تکامل شعر که چقدر زمان پشت سر گذاشته و چه آزمونهایی دیده اشاره می کند و سخن از محافلی به میان می آورد که بسان آکادمی های امروزی علوم به نقد و بررسی شعر عنایت می ورزیدند.

سید قطب الدین محمد حسینی نیریزی از حکما و عرفای نامدار و برجسته دوره صفوی است که در سال یکهزار و صد هجری قمری، در شهرستان نی ریز از توابع استان فارس دیده به جهان گشود. وی نخست در مسقط الراس خویش به تحصیل پرداخت سپس به شیراز رفت و از اساتید بزرگ و برجسته ای همچون مولی شاه محمد دارابی کسب فیض نمود، و در زمینه های مختلف دینی و خصوصا عرفان اسلامی، آثار ارزشمندی از خویش به جای گذاشت، که خداوند عزوجل به حقیر توفیق عنایت فرمود تا با استعانت از ذات عالم مطلق به شرح و تعلیق یکی از آثار ارزشمند ادبی ایشان یعنی: القصیده العلویه النحویه بپردازم.در این مقاله سعی بر آن است که سیری گذرا بر احوال و آثار علامه سید قطب الدین داشته باشیم.

اگر بطور حاشیه ای به برخی قوانین و قواعد زبان عربی، همچون عدم جواز ابتدا به ساکن، اعلال، ادغام و ابدال بنگریم، این نکته به ذهن خطور می کند که عربها- همانند سایر نژادها- از موسیقی الفاظ و آهنگ ها و زیبایی لفظ لذت می برده و سعی فراوان داشته اند که لفظ را از وحدتی منسجم برخوردار نمایند، تا لفظ به آسانی بر زبان جاری و آهنگش گوش نواز و دلنشین گردد. از این روی ابوهلال- بعنوان یک ناقد بلاغی- بطور مفصل از ارزشهای موسیقی درونی و برونی الفاظ و از تاثیرهای هر یک سخن گفته و در کتاب الصناعتین عمدتا به شعر پرداخته است؛ زیرا معتقد است که شعر نسبت به نثر می تواند بار احساسی بیشتری را منتقل نماید.این مقاله به تحلیل دیدگاه های ابوهلال در زمینه نغمه الفاظ و عبارتها و به بیان دلالتهای الهام بخش و کیفیت تاثیر آن بر مخاطب می پردازد. و به عبارتی از یک سو به بیان دیدگاه وی در مورد موسیقی الفاظ، بعنوان یک قضیه نقدی، و از دیگر سو به بیان قوانین آن، که همان قواعد بلاغی است پرداخته است.

هرمنوتیک در مفهوم عام، برداشت و رمزگشایی از پدیده ها و در مفهوم خاص تاویل و تفسیر الفاظ است. برای برداشت از یک متن عناصر مختلفی وجود دارند که بی توجهی به آنها، ما را در فهم بهتر ناتوان می سازد. این عناصر عبارتند از: زمان و مکان پیدایش، اجزای پیش و پس از متن، زمان و مکان منظور گوینده برای افاده معنی و ذهنیت گوینده، معاصرین و مخاطبین مستقیم و غیر مستقیم. زبان رمز در همه جوامع وجود داشته است و در متون دینی نیز نقش به سزایی دارد که نمونه آن را می توان استفاده از اعداد نمادین (بخصوص هفت) در قرآن شمرد. افراط و تفریط موجود در ارزشگذاری ظواهر الفاظ، صحیح نیست و توجه به نصوص از یک سو و در نظر داشتن معانی غیر ظاهری از سوی دیگر لازم است.

ادبیات تطبیقی یکی از زمینه های نو و شوق انگیز است و مقایسه میان شخصیت ها و شاعران ممتاز در پهنه ادبیات عربی منافع فراوانی را در بر دارد. اما متنبی یکی از شاعران برجسته مشرق زمین است و ابن هانی اندلسی نیز یکی از شعرای مشهور مغرب زمین که به متنبی غرب شهرت دارد هر دو هم عصر بوده و ابن هانی متاثر از متنبی بوده است. اما در این مقاله سعی شده تا میان خصوصیات فکری و اخلاقی و نیز دواوین این دو شاعر مقایسه ای جامع و شامل صورت پذیرد که به ترتیب عبارت است از دلایل انتخاب موضوع، سابقه تحقیقات انجام شده، بررسی چگونگی وضعیت سیاسی و اجتماعی نیمه اول قرن چهارم هجری در شرق و غرب ممالک اسلامی و سپس خلاصه ای از زندگی این دو شاعر به همراه برجسته ترین ممدوحان آنها و در ادامه چگونگی مقایسه و بررسی دیوان دو شاعر از این جنبه اختصاص یافته و آنگاه مهم ترین قسمت، یعنی، بررسی و مقایسه فنون شعری این دو شاعر با یکدیگر که اصلی ترین مرحله تحقیق را تشکیل می دهد فنونی شامل مدح، غزل، فخر، رثاء، وصف، هجو و حکمت و به لحاظ اهمیت قرآن و تاثیر آن بر ادبیات عرب فصل پایانی به ذکر ابیاتی چند در این ارتباط پرداخته شده و در نهایت نتیجه گیری کلی از تمامی مباحث به عمل آمده است.

پیشینه معنا در زبانشناسی حکایت از آن دارد که زبانشناسی صورتگرا به دلیل داشتن رویکردی تجریدی به زبان و بی توجهی به بافت از پرداختن به قضیه معنا چشم پوشیده است. در مقابل آن، زبانشناسی نقشگرا از منظر کاربردشناسی و فرازبانی فقط توانست تا قلمرو خاصی از عهده تبیین معنایی زبان برآید: یعنی در مواردی از منظر شنونده و خواننده از درک کامل جملات مبهم عاجز ماند. نگارنده بر آن است که نشان دهد در آنجا که زبانشناسی نقشگرا در ابهام زدایی از جملات مبهم کارآیی ندارد زبانشناسی صورتگرا می تواند- چنانکه در شاخه نحو نقش موثر خود را ایفا نموده- در کنار زبانشناسی نقشگرا در قالب یک نظریه معناشناختی هم از کارآیی توصیفی برخوردار باشد. چنین رویکرد تلفیقی را می توان به نظریه لیچ نزدیک دانست که در زبانشناسی چندان مورد توجه قرار نگرفته است. اما این رویکرد بیش از هزار سال است که توسط اصولیین مسلمان مطرح گردیده و در علم اصول فقه به نظریه «اصالت ظهور» معروف است.نظریه اصالت ظهور که مبتنی بر اصل مهمی به نام «اصل تبادر» در اصول فقه است، از نظریه های جامع و کارآمد در امر استنباط می باشد که متکفل کشف احکام شرعی از متون فقهی است.