پژوهشهای تفسیر تطبیقی
سال:1398 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 9) |تعداد مقالات:16

از گذشته تا کنون، حروف مقطعه در دیدگاه مفسران قرآن کریم تحلیل های متفاوتی داشته است. آیت الله معرفت این دیدگاه ها را طبق دو مبنا دسته بندی کرده اند. عده ای حروف مقطعه را از متشابهات مجهول و علم مستوری می دانند که جز خدا برآن واقف نیست و دسته ای دیگر آن را رموزی بین خداوند و پیامبرش می دانند و آنچه از معانی برای این حروف گفته شده نوعی رمزگشایی است. آیت الله جوادی آملی به صورت دیگری دیدگاه مفسران را در تفسیر خود مطرح می کنند و به نقد آن می پردازند. این دو عالم بزرگ، نه تنها در چگونگی نگاه به اقوال دربارة حروف مقطعه اختلاف نظر دارند؛ بلکه در نتیجة نهایی و قول برگزیده نیز نظرهای متفاوتی را مطرح کرده اند. نوشتار حاضر، ضمن اشاره مختصر به اقوال مختلف، به تبیین دیدگاه آیت الله معرفت و نقد آن توسط آیت الله جوادی آملی پرداخته است. تاریخ ارسال: 04/05/97 | تاریخ پذیرش: 08/12/97 تازه های تحقیق . نتیجه گیری 1. طبق دیدگاه آیت الله معرفت، اقوال دربارة حروف مقطعه، حول دو مبنا قابل تقسیم بندی است: 1. حروف مقطعه از متشابهات قرآن، دانشى پنهان و از مجهولات مطلق و رازى پوشیده است که دانش آن ویژة خداوند متعال است. 2. حروف مقطعه رموزى بین خدا و رسول اوست که جز پاکان و امناى وحى او، بدان دست نمى یابند. 2. استاد معرفت مبنای دوم را می پذیرند و اقوالی را ذیل این مبنا مطرح می کنند و این اقوال را نوعی رمزگشایی از آن اسرار بین خدا و رسول و امنای وحی می دانند. 3. آیت الله جوادی آملی هم در تقسیم بندی اقوال، و هم در دیدگاه برگزیده در مورد حروف مقطعه، با استاد معرفت اختلاف نظر دارند. طبق نظر آیت الله جوادی، رمز و راز پنداشتن حروف مقطعه و منحصر کردن فهم این راز در رسول خدا و اهل بیتD مردود است. 4. تقسیم بندی آیت الله معرفت و دیدگاه برگزیده ایشان قابل خدشه به نظر می رسد.

مسئله وراثت انبیا از مباحث مهم قرآنی است. ازاین رو، مقالة حاضر به بررسی و نقد دیدگاه یوسف شعار در مسئله وراثت انبیاء؛ طبق آیه 16 سورة مبارکه نمل و همچنین به برداشت ایشان از استشهاد فاطمه زهرء(ع) به آیه مزبور در خطبه فدکیه، می پردازد. چنان که ایشان بر خلاف نظر مفسّران شیعه که معتقدند: متبادر از «ارث» در آیه مذبور، ارث از «اموال» و «حقوق» است، این وراثت را در «علم و نبوّت» معنا می کند و بر اساس آن، استشهاد فاطمه زهراء(ع) طى خطبه اى در حضور بزرگان اصحاب رسول خداJ بر آیه مزبور را افتراء نسبت به ایشان می داند. بنابراین، در این پژوهش، با اتکا به معنا و مفهوم سیاق آیات و با استناد به دیدگاه های تفسیری و کلامی مفسّران و متکلّمان، نظر این مفسّر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. چنآنکه، در نهایت استشهاد وی به آیات قرآن، اشتباه مفهومی و استناد به خبر «لا یورث الانبیاء» ازسوی ایشان، اشتباه دلالی و سندی، برداشت شده است تازه های تحقیق نتیجه گیری از مجموع مباحث مطرح شده، نتایج ذیل به دست آمده است: اشکالاتی که یوسف شعار مطرح نمود، دربردارنده دو جنبه بود؛ یک جنبه تفسیرى و دیگری کلامی. چنان که ملاحظه گردید، برداشت اشتباه ایشان در بحث تفسیری مسئله؛ یعنی معنای ارث در آیة 16 سورة نمل موجب شد که ایشان در جنبه کلامی قضیه بار دیگر دچار اشتباه مفهومی در جریان استشهاد صدیقه طاهره به آیه «و ورث سلیمان داوود» شود و در نتیجه بگوید این استدلال افترایی ا ست در حق ایشان. در حالی که استشهاد حضرت به آیه شریفه براساس معنا و مفهوم واقعی ارث در آیه شریفه؛ که به معنای ارث در «مال» و «حقوق» است بوده و تصور اینکه مقصود از ارث در آیه مذکور، ارث از علم و نبوت باشد از دو نظر مردود اعلام شد: 1. متبادِر از لفظ ارث، ارث در اموال است، نه نبوّت و علم. 2. نبوّت و دانش پیامبران، موهبت الهی است نه موروثی. دربارة خبر «لا نوُرَثْ الأنْ بِیاءِ» نیز گفته شد که اولاً این خبر مجعول بوده و ثانیاً سخن یوسف شعار مبنی بر فرض پذیرش آن و دلالت اش بر معنای معنوی، و همچنین مؤیدی بر عدم عمومیت آیه مذکور (نمل: 16) به دلیل بى پایگى و ساختگی بودن خبر مزبور چه ازنظر سند و چه ازنظر دلالت آن بر عدم توارث، غیرقابل پذیرش می باشد.

رائت های شاذ و غیرمشهور، به عنوان یکی از انواع قرائت های قرآن کریم، کمتر مورد توجه و بازخوانی واقع شده است. قرائت شاذ، قرائتی است که سند آن صحیح، ولی به طریق تواتر و یا استفاضه که میان مردم مقبولیت دارد، نقل نشده باشد. تعمّق و بازپژوهی در این قرائت ها، می تواند کارکردهای قابل ملاحظه ای در تفسیر فریقین از آیات قرآن داشته باشد. ازاین رو، نمی توان قرائت های شاذ را به طور کامل مردود و نادیده انگاشت. تبیین قرائت های شاذ و کارکردهای آنها در تفسیر فریقین در مقایسه با قرائت های مشهور، مسئله پیش رو است. بدین منظور، در این نوشتار ابتدا مهم ترین مؤلفه ها و مباحث مربوط به قرائت های شاذ مورد تبیین و بررسی قرار گرفته است. سپس، با ارائه شواهدی از این قرائت های آثار و کارکردهای مختلف آن در تفسیر فریقین از قرآن کریم نشان داده شده است. تبیین و توسعه معنایی آیات از مهم ترین کارکردهای قرائت های شاذ در تفسیر قرآن کریم است. از این رهگذر، با پردازش و تحلیل نمونه آیاتی از قرائت های شاذ در کنار قرائت های مشهور، می توان به نوعی بر خوانش های تفسیری آیات افزود و کارکرد آنها را نمایان ساخت تازه های تحقیق 8. نتیجه گیری پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه و کارکرد قرائت های شاذ در تبیین و توسعه معانی آیات قرآن نتایج ذیل را دربردارد: 1. قرائت شاذ، قرائتی است که فقدان تواتر، عدم استفاضه و مقبولیّت بین مردم از ویژگی ها و شاخصه های اصلی آن است. دراینکه مخالف یا موافق رسم مصحف باشد و یا سند آن صحیح یا ضعیف باشد، یکسان است و فرقی نمی کند. 2. در آیه ای که قرائت شاذ معنای قرائت مشهور را تبیین و توضیح می دهد، به دلیل اینکه تعدّد معانی وجود ندارد، ترجیح یکی از معانی منتفی است؛ ولی در جایی که قرائت شاذ کثرت معانی را ایجاد می کند، انتخاب یکی از معانی برای مفسران امکان پذیر است. به همین جهت، گاهی مفسران عامه و امامیه مانند آنچه دربارة آیة 46 سوره ابراهیم گذشت، پس از مطالعه سیاق آیه و بررسی نکات ادبی و روایی، معنی قرائت شاذ را بر معنای قرائت جمهور و رایج ترجیح می دهند. 3-باتوجه به اعتقاد مفسران اهل سنت به اختلاف قرائت های قرآن کریم، استفاده از قرائت ها در اغلب تفاسیر آنها مشهود است و تنها به قرائت های سبعه و عشر اکتفا نمی کنند. بعضی مانند اخفش درمعانی القرآن پیش از نقل قرائت ها، وجوه مختلف اعراب و مفردات آیات را مورد بررسی و مناقشه قرار می دهد و با تأیید، انکار و تجویز وجوه بعضی بر بعضی دیگر، در ترجیح و اولویت قرائت ها قضاوت می کند. بعضی مانند طبری در تفسیر جامع البیان، پس از نقل قرائت ها به توجیه نحوی و تفسیری آنها می پردازد. تفسیر طبری و البحر المحیط در میان تفاسیر اهل سنت بیشترین عنایت را به قرائت های شاذ داشته اند. 4-استناد تفاسیرامامیه به قرائت های مختلف به جز چند تفسیر، بسیار کم رنگ است. این عدم توجه به قرائت ها ناشی از مبانی فکری و اعتقادی این گروه به اصل عدم وجود اختلاف قرائت ها در قرآن است؛ تا پیش از تفسیر التبیان طوسی نقل قرائت ها مشهور و شاذ، کم اهمیت ترین بخش در روایات تفسیری شیعه بود. مجموعه ای از قرائت های خاص ائمهD که در مراجع و متون تفسیری شیعه و اهل سنت آمده است، به همت مجیب الرفیعی در «قرائت أهل البیت القرآنیة» گردآوری شده که به نظر بسیار ناقص می نماید. گو اینکه بسیاری از این موارد را می توان شأن نزول آیه یا توضیحات تفسیری منقول از ائمه دانست. تفسیر التبیان و مجمع البیان در میان تفاسیر امامیه عنایت ویژه به تأثیر قرائت ها در تبیین و توسعه معنای آیه دارند. شیخ طوسی روایاتِ ناظر به نحوه قرائت خاص ائمهD را هیچ گاه در ضمن قرائت های معروف قرّاء هفت گانه یا ده گانه ذکر نمی کند. چنین قرینه ای نشان می دهد که کارکرد این دسته روایات، ازنظر وی صرفاً تفسیری و به منظور شرح و بیان مدلول آیه است. 5. باتوجه به برداشت متفاوتی که نگارندگان این مقاله براساس آرای مفسران امامیه در معنای برخی از قرائت های شاذ و مشهور داشتند، از مجموع 136 مورد قرائت های شاذ منقول از غیر قراء سبعه ای که بازمول در کتاب اثر القرائت های مأخوذ از کتاب المحتسب ابن جنی که در مورد کارکردهای مختلف قرائت های شاذ؛ مانند تبیین، توسعه، رفع اشکال، اجمال، تقیید، تخصیص و. . . در تفسیر قرآن بررسی نموده است، تعداد 43 مورد دربارة کارکرد قرائت های شاذ در توسعه معنایی و 17 مورد در تبیین معنای آیات است که جمعاً 60 مورد بررسی گردیده است. 73 مورد باقیمانده متعلق به سایر کارکردهای قرائت های شاذ است. اخیراً مجتبی الکنانی فقط قرائت های شاذ منقول از قراء عشر را در معجمی جمع آوری کرده است که تعداد آن را بالغ بر 1598 مورد برشمرده است. همچنین، امکان قرائت های شاذ دیگری به نقل از صحابه در منابع روایی و تفسیری وجود دارد که هنوز گردآوری نشده است. گفتنی است، همة این قرائت ها شاذ از موضوع تحقیق ما خارج است و به بررسی مستقلی نیاز دارد.

مفسران فریقین دربارة «متنازع فیه» در آیة 59 سوره نساء، دیدگاه های گوناگونی ارائه داده اند. برخی همه کارهای مربوط به دین و دنیا را مشمول متنازع فیه در آیه دانسته اند. برخی باتوجه به ادامه آیه که خدا و رسول را مرجع حل تنازع معرفی کرده، تنها رویدادهای دینی؛ اعم از احکام و عقاید را مشمول تنازع در آیه دانسته اند. برخی دیگر، نزاع را تنها به احکامی که ازسوی خدا و رسول تشریع شده، مختص دانسته اند. گروهی مراد از متنازع فیه در آیه را تنها احکام غیرمنصوص می دانند و براین اساس، آیه را دلیل بر حجیت اجماع و قیاس گرفته اند. از دید برخی محور تنازع در آیه، خود اولی الامر هستند که در دست واژة پیشین به اطاعت از آنان دستور داده شده است. در نوشتار حاضر که با روش توصیفی – تحلیلی و باهدف ارزیابی و نقد دیدگاه مفسران فریقین دربارة متنازع فیه در آیه یادشده، نگارش یافته، ضمن تبیین مسئله و طرح پرسش مربوط، دیدگاه های مفسران بیان شده است سپس، دیدگاهی که محور تنازع را اولی الامر می داند برگزیده و دیگر دیدگاه ها را ناصواب می داند و اشکالات آنها را تبیین می کند. سرانجام با استناد به قرائن موجود در آیه وگواه مندی تاریخی و روایی، چرایی های گزینش دیدگاه موردنظر تبیین شده است.

اختلاف مفسران دربارة آیة 77 سورة فرقان، دو رویکرد عمده را نسبت به معنای این آیه موجب شده است. در رویکرد اول که رایج تر است، معنای آیه از جایگاه و منزلت دعا نزد خدا حکایت دارد و ارزش هر انسان را به اندازة دعای او می داند. اما رویکرد دوم با نگاهی انذاری، اتمام حجت کردن خدا را دلیل اصلی مخاطب قرار گرفتن منکران وحی و کافران از جانب خدا می داند. عامل تأثیرگذار در این اختلاف دو چیز است: 1. تعیین دقیق معنای «دعا» و تشخیص اینکه واژة دعا در معنای لغوی خود به کار رفته یا اصطلاحی. 2. ترکیب نحوی عبارت «دعاکُم» در آیه و نسبت دادن نقش فاعلی یا مفعولی به «کُم». تعیین میزان درستی هرکدام از دو رویکرد معنایی، مسئله ای جدی است که تاکنون مغفول مانده است. بررسی تحلیلی-توصیفی تفاسیر با تمرکز بر پنج محور: 1. مخاطب آیه. 2. درستی آزمایی هرکدام از نقش فاعلی و مفعولی برای «کُم». 3. تاریخ گذاری اقوال تفسیری. 4. بررسی سیاق و مضمون آیات سوره. 5. تحلیل روایات ذیل آیه؛ نشان می دهد معنای اصطلاحی دعا در این آیه مقصود نیست و رویکرد دوم در معنای آیه صحیح تر است. تاریخ ارسال: 06/03/97 | تاریخ پذیرش: 30/09/97 تازه های تحقیق . نتیجه گیری آیة 77 سورة فرقان به عنوان شاهدی برای تبیین جایگاه بلند دعا شهرت یافته است. مراجعه به تفاسیر نشان می دهد، این برداشت از آیه تنها یکی از معانی مختلف بیان شده به وسیلة مفسران است. بررسی اقوال مفسران نشان می دهد، اختلاف وجوه معنایی این آیه ناشی از تفاوت دیدگاه در معنای دعا و نقش ضمیر «کُم» در آیه است. اگرچه معانی بیان شده برای دعا در این آیه، متجاوز از 10 معناست، ولی می توان آنها را در چهار دستة کلی گنجاند: 1. دعوت کردن. 2. دعا. 3. ایمان یا لوازم آن (شکر، عبادت، اطاعت و. . . ). 4. شرک. معانی بیان شده برای آیه نیز با توجه به نقش فاعلی یا مفعولی «کُم» پنج معنا است: (نمودار 2). کم در نقش فاعل 1. اگر ایمان شما (یا لوازم ایمانتان) نبود، خدا به شما توجهی نمی کرد. 2. اگر دعای شما نبود، خدا به شما اعتنایی نمی کرد. 3. اگر شرک شما نبود (در کنار خدا خدای دیگری را نمی خواندید)، خدا شما را عذاب نمی کرد (مستلزم تقدیر اضمار در آیه). کم در نقش مفعول 1. اگر خواست خدا برای دعوت شما به اسلام (و توحید و اطاعت) نبود، خدا به شما (کفار و مشرکان) اعتنایی نمی کرد. 2. اگر برخی شما برخی را به شرک دعوت نمی کردید، خدا شما را عذاب نمی کرد. بررسی پنج محور 1. مخاطب آیه، 2. درستی آزمایی هرکدام از نقش فاعلی و مفعولی برای «کُم»، 3. تاریخ گذاری اقوال تفسیری، 4. بررسی سیاق و مضمون آیات سوره، 5. تحلیل روایات ذیل آیه، نشان می دهد: معنای دعوت کردن برای دعا و نقش مفعولی برای «کُم» رجحان دارد و معنای صحیح آیه چنین است: «اگر خدا نمی خواست شما (کافران و مشرکان) را به اسلام دعوت کند، هیچ اعتنایی به شما نمی کرد و شما را مورد خطاب (به وسیله قرآن و رسولش) قرار نمی داد؛ اما شما (قرآن و رسول خداJ را ) تکذیب، کردید و عاقبت این تکذیب ملازم شما خواهد شد». بنابراین، استناد به این آیه برای تبیین اهمیت دعا نزد خداوند متعال استنادی است که نه تنها با سیاق آیه و مخاطب آن ناسازگار است؛ بلکه این برداشت از آیه درمیان مفسران متقدم نیز وجود نداشته و در بدو حضور میان اقوال تفسیری نه به عنوان قولی هم عرض با بقیه اقوال، بلکه به عنوان قول مرجوح، پدیدار شده است.

مسئله «اِفک» به معنای بهتان و تهمت زدن است که خداوند در سوره نور به آن پرداخته است. این مقاله در نظر دارد تا با بررسی و نقد تطبیقی دلایل نظریه سه گانه، با نگاه به منابع تاریخی و تفسیری، به نظریه درست دست یابد. مفسران اهل تسنن بر این باورند: آیه در شأن عایشه نازل شده است؛ البته برخی از مفسران شیعه نیز با آنان هم صدا شده اند. برخی دیگر از مفسران شیعه معتقدند: آیه در شأن ماریه قبطیه نازل شده است و برخی دیگر از مفسران شیعه نزول آیه را در شأن زنی پاکدامن می دانند. با نگاه به منابع تاریخی و بیان دلائل، ضمن قبول نظریه سوم، نشان خواهیم داد که آیه در شأن هیچ یک از این دو همسر پیامبر J نازل نشده است. متأسفانه بسیاری از اظهارنظرها، متأثر از تعصبات مذهبی و نگاه سیاسی است؛ تا آنجاکه برخی به دنبال مصادره کردن آیه در راستای اغراض سیاسی خود بوده اند. تاریخ ارسال: 12/02/97 | تاریخ پذیرش: 14/06/97 تازه های تحقیق 5. نتیجه گیری از مجموع مطالب بیان شده در نقد و بررسی، و تطبیق تفسیر آیه إفک با رویکرد تاریخی، چنین استفاده می شود که: 1. اگر چه برخی از مفسران شیعه نیز شأن نزول آیه إفک را همانند اهل سنت عایشه می دانند، امّا شیعه تهمت نابه جا را در جریان إفک بر عایشه، و یا ماریه قبطیه و یا هرکدام از همسران پیامبر اسلام J که باشد نمی پذیرد. و حتی آنچه را که در قرآن، با عنوان خیانت بیان شده، به معنای سرپیچی از سایر دستورات الهی می داند. 2. اگرچه برخی از مفسران شیعه-همان گونه که پیش تر به آن پرداخته شد-شأن نزول آیه إفک را دربارة عایشه می دانند، ولی آن را نشان از افتخار، فضیلت و برتری او نسبت به سایر زنان پیامبرJ نمی دانند. 2. اصلی ترین هدف منافقان از طرح این شایعه، شکستن حرمت رسول خداJبود و آنان در پی بهره برداری به نفع خود بودند که نزول آیات نور، چهره واقعی آنان را افشاء کرد. 3. آیه شریفه إفک تنها در مقام نفی تهمت زنا نازل شده است و ازنظر منطقی نتیجه تابع اخص مقدمات است؛ یعنی هدف اصلی آیه نفی تهمت است و افزون برآن هدفی را دنبال نمی کند، چه رسد به آنکه این آیه در مقام ایجاد فضیلت برای عایشه باشد! 4. همان طور که گفته شد، برخی از مفسران، شأن نزول آیه إفک را دربارة شخص بی گناهی می دانند. در این راستا، علامه شرف الدین در النص و الاجتهاد، علامه طباطبایی در المیزان و نیز استاد شهید مطهری معتقدند، این تهمت دربارة فردی بود که از اهمیت ویژه ای در جامعه آن روز برخوردار بوده و از سبک و سیاق آیه، چنین تفسیری مناسب تر به نظر می آید. 5. سند روایاتی که شأن نزول آیه إفک را عایشه و یا ماریه می دانند، مخدوش و ضعیف است. ضمن اینکه، ادعای متواتر بودن روایات بی اساس است؛ چراکه تمام روایات مربوط به عایشه از خود او است. ولی اصل اینکه آیه إفک مربوط به زنی پاکدامن می باشد-که به او تهمت زده شده-مورد قبول است. و اما آنچه می توان از آیات قرآن در خصوص این ماجرا و به صورت کلی بیان کرد، اینکه: قرآن کریم سه موضوع مهم را دراین باره بیان فرموده است که قابل دقت و تأمل می باشد: نخست: اتهام إفک را نسبتى دروغ دانسته و پس از آن، این نوع اتهام زنندگان را گناهکار و شایسته عذاب می داند: «إِنَ الَّذِینَ جاؤُ بِالْ إِفْ کِ . . . لِکُلِ امْ رِئٍ مِنْ هُمْ مَا اکْ تَسَبَ مِنَ الْ إِثْ مِ وَ الَّذِی تَوَلَّى کِبْ رَهُ مِنْ هُمْ لَهُ عَذابٌ عَظِیمٌ » (نور: 11). براین اساس، دامن آن زن از آنچه اتهام زنندگان بدو نسبت می دادند پاک شده و دروغ گویان مورد مذمت قرار گرفته و دربارة آنها حد جاری شد. دوم: مسلمانان را– به جهت اینکه پس از شنیدن این اتهام، آن را نفى نکردند-نکوهش کرد: «لَوْ لا إِذْ سَمِعْ تُمُوهُ ظَنَّ الْ مُؤْ مِنُونَ وَ الْ مُؤْ مِناتُ بِأَنْ فُسِهِمْ خَیراً وَ قالُوا هذا إِفْ کٌ مُبِینٌ» ( همان: 12). مطابق این آیه، وظیفه مسلمانان و مؤمنان این است که دربارة دروغ گویان و اتهام زنندگان نسبت به دیگران سکوت نکرده و از نهادینه شدن چنین رسم غلط – سکوت در برابر تهمت-در جامعه جلوگیری کنند. سوم: به مسلمانان توصیه کرد که اگر ایمان دارند، هیچ گاه چنین سخنانى را دربارة بی گناهی بر زبان جارى نکنند: «یعِظُکُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْ لِهِ أَبَداً إِنْ کُنْ تُمْ مُؤْ مِنِینَ» (همان: 17). از مؤمنان نیز خواسته شده است تا از دروغ افکنی دربارة دیگران شدیداً پرهیز کنند.

ازجمله پرسش های مطرح در جامعه، بحث واقعی بودن یا خیالی بودن چشم زخم است. در این تحقیق، چشم زخم از دیدگاه تفاسیر فریقین بررسی شده است. ازآنجاکه بسیاری از مردم با آن درگیر هستند، بحث و بررسی دربارة ضروری است. این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی، و در جمع آوری مطالب با روش کتابخانه ای و ازطریق فیش برداری به سامان رسیده است. در پایان، این پژوهش به این نتیجه رسیده است که: باتوجه به آنچه در تفاسیر فریقین آمده است، چشم زخم نه تنها خرافه نیست؛ بلکه آیاتی از قرآن و روایات بی شماری آن را تأیید می کند، یعنی قدرتی در افراد وجود دارد که تأثیرگذار است و اندازة تأثیرگذاری بستگی به افراد دارد و راه هایی برای رفع و دفع آن نیز سفارش شده است. تاریخ ارسال: 19/05/97 | تاریخ پذیرش: 11/08/97 تازه های تحقیق آنچه در این تحقیق به دست آمده، این است که: از دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت چشم زخم خرافه نیست؛ بلکه آنان با استفاده از آیاتی از قرآن و روایات آن را ثابت می کنند و معتقدند قدرتی در برخی افراد وجود دارد که تأثیرگذار است و اندازة تأثیرگذاری بستگی به افراد دارد و از دیدگاه آنان همان طور که این شورچشمی واقعیت دارد، راه هایی برای رفع و دفع آن نیز وجود دارد؛ ازقبیل برخی از اذکار، صدقه دادن، قرائت برخی از آیات، نوشتن رقیه و. . .، در نتیجه این مسئله را باید جدی گرفت و دربارة آن مواظبت نمود.

« شفاعت» یکی از باورهای کلامی مشترک میان مشرکان، یهودیان و مسلمانان است. این باور در میان مسلمانان، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است. از گذشته های دور، میان عالمان و مفسران مسلمان دربارة پذیرش شفاعت مسلمان گناهکار، اختلاف بوده است. برخی یک سره شفاعت را انکار می کنند و برخی دیگر آن را می پذیرند. گفتنی است، این دو رویکرد بر تفسیر آنان از آیات شفاعت اثرگذار بوده است. به نظر می رسد، هریک از رویکردهای مذکور در تفسیر آیات شفاعت مبتنی بر یک مبانی است. این نوشتار در صدد واکاوی مبانی این دو رویکرد در تفسیرهای «کشّاف»، «روح المعانی» و «الکاشف» است که هریک به ترتیب نماینده رویکرد اعتزالی، اشعری و شیعی به قرآن است. این نوشتار تلاش می کند، مبانی تفسیری رویکرد پذیرش و عدم پذیرش شفاعت نسبت به مسلمان گناهکار را واکاوی کند. با کوششی که انجام شد، روشن گردید که سه مبنا (یگانگی ایمان و عمل، یگانگی ایمان و تصدیق قلبی، یگانگی ایمان و تصدیق قلبی همراه با انجام فرایض) به ترتیب بر رویکرد تفسیری «کشّاف»، «روح المعانی» و «الکاشف» اثرگذار بوده است. تاریخ ارسال: 06/03/97 | تاریخ پذیرش: 10/11/97 تازه های تحقیق از واکاوی مبانی تفسیری کشاف، روح المعانی و الکاشف دربارة شفاعت مسلمان گناهکار، نکته های ذیل به دست آمد: الف) اختلاف عالمان در تعریف و مؤلّفه های ایمان، بر تفسیر آنان از آیات شفاعت، تأثیرگذار است. ب) معتزله همچون خوارج، ایمان را از مقوله «عمل» دانسته و در نتیجه، انجام واجبات و ترک محرّمات را مؤلفه اصلی ایمان تلقّی کرده اند. زمخشری، نویسنده کشاف و از مفسران معتزلی، دارای مبانی هماهنگ با تعریف معتزله از ایمان است. مبانی تفسیر آیات مربوط به شفاعت مسلمان گناهکار در تفسیر کشاف عبارتند است: «عمل» مؤلفه اصلی ایمان است. همچنین، خداوند به وعید خویش دربارة عقوبت گناهکاران وفا می کند. همچنین، «تأویل»، مبنای دیگری است که بر پایه آن آیات و روایات دال بر شفاعت توجیه می شود. ج) اشاعره ایمان را عبارت از اعتقاد قلبی دانسته اند. براین پایه، ارتکاب گناه کبیره ازسوی مؤمن، خللی بر ایمان وی وارد نمی کند. آلوسی، نویسندة روح المعانی و از مفسران اشعری، بر پایه تعریف آنان از ایمان، آیات شفاعت را تفسیر کرده است. مبانی تفسیر آیات مربوط به شفاعت مسلمان گناهکار در تفسیر روح المعانی عبارتند از: ایمان همان تصدیق قلبی است و مرتکب گناه کبیره مؤمن است. در نتیجه، مرتکب گناه کبیره زمینة شفاعت را داراست. قرآن و روایات متواتر، مبنای دیگری است برای شفاعت به معنای سقوط عقوبت. ج) رویکرد بسیاری از شیعیان در تعریف و مؤلفه های ایمان همچون اشاعره است. آنان ایمان را تصدیق قلبی می دانند. براین اساس، ارتکاب گناه کبیره به ایمان او ضرری نمی زند و مرتکب آن را مؤمن فاسق می دانند که شفاعت شامل او می گردد. در نتیجه، در مبانی شیعه در تفسیر آیات، شفاعت مسلمان گناهکار، شبیه مبانی اشاعره است. د) طبق مبانی شیعه و اشاعره در تفسیر آیات شفاعت، نیازی به تأویل و دست برداشتن از ظواهر آیات نیست. ه) از مقایسه و تطبیق مبانی این سه دیدگاه روشن می گرد که نقطه قوت مبانی اشاعره و شیعه، بی نیازی از تأویل آیات شفاعت است. در حالی که معتزله طبق مبانی خویش، ناچار به تأویل آیات هستند.

از راهکارهای مهم پیش روی جوامع بشری در رویارویی با بحران های اجتماعی-اقتصادی، «اقتصاد مقاومتی» است که از ابعاد گوناگون مورد بحث واقع شده است. برخی بنیان های نظری این شیوة مدیریت اقتصادی در قرآن کریم؛ به ویژه در سورة یوسف، به زیبایی ترسیم شده است. نوشتار پیش رو با روش توصیفی و با استناد به تفاسیر فریقین ذیل آیات سورة یوسف و آیات مرتبط دیگر، به واکاوی راهبرد مدیریتی حضرت یوسفA پرداخته است تا براین اساس شیوه ای از مدیریت بر مبنای دستورات الهی برای رسیدن به اقتصادی با شاخصه هایی که بتوان از آن باعنوان «اقتصاد مقاومتی» تعبیر کرد، الگوسازی شود. از رهگذر این کاوش به دست آمد که، اقتصاد مقاومتی در اسلام بر مبنای حاکمیت مطلق خداوند و حضور مردم در صحنه استوار است. حل بحران های اقتصادی نیازمند انسان های شایسته ای است که با گزینش سخت گیرانه انتخاب شده اند و بر پایة برنامه ریزی دقیق و صرفه جویی و تخصیص سنجیدة منابع و با عنایت به اصل عدالت محوری و نفی جانبداری در سایة تشریک مساعی مخلصانه و با اهتمام ویژه به دارایی های عمومی و بیت المال، حکومت و جامعه را مدیریت و اقتصاد مقاومتی را اجرا می کنند. تاریخ ارسال: 08/12/96 | تاریخ پذیرش: 29/06/97 تازه های تحقیق دستاوردهای پژوهش در یک جمع بندی و نتیجه گیری، باتوجه به آیات قرآن و به خصوص آیات سورة مبارکه یوسف و سیره نورانی حضرت یوسفA، از مباحث مطرح شده در این مقاله مطالب ذیل به دست می آید: 1. گرچه اقتصاد مقاومتی اصطلاح نو پدیدی است، ولی از لحاظ عملی در دنیا سابقه داشته و نمونه های آن در عملکرد معصومانD دیده می شود. همچنین در تاریخ ایران؛ ازجمله در جریان تحریم تنباکو و ملی شدن صنعت نفت نیز قابل مشاهده است. 2. اقتصاد مقاومتی، اقتصادی علمی و بومی، برآمده از فرهنگ انقلابی است که مبانی آن دستورات اسلام، استقلال، عدالت، بهره وری حداکثری، تلاش جهادی و دشمن ستیزی، و هدف آن، کاهش اثر فشارها و توسعه اقتصاد کشور است. 3. با برداشت از تفاسیر، شایسته سالاری از ارکان نظام توحیدی است. حل مشکلات اقتصادی، به انسان هایی قدرتمند، رشید، توانا در جسم و روح و برخوردار از دانش و حکمت نیاز دارد؛ افرادی که پیچیدگی بحران ها، ایشان را سردرگم و مأیوس نمی کند. 4. ازنگاه مفسران، آیاتی از سورة یوسف به صراحت به مقولة صرفه جویی و برنامه ریزی دلالت دارد. اقتصاد مقاومتی نیازمند برنامه ریزی دقیق و صرفه جویی حداکثری برای ایجاد بهره وری در بالاترین حد ممکن است. 5. عزم عمومی، مشارکت جمعی و تشریک مساعی همة افراد و ارکان نظام، دستگاه ها و بخش های مختلف، لازمة تحقق اقتصاد مقاومتی است و پیشبرد اهداف الهی انسان ها و جوامع در سایة نوع دوستی، انس و الفت امکان پذیر است. 6. اطلاع از احوال کارگزاران پیش از تصدی بسیار مهم است. از بهترین راه های شناخت و تحقیق نسبت به افراد، گفت وگوی مستقیم با آنهاست. 7. وظیفه هر انسان توانمندی است که در صورت داشتن شرایط و نیاز جامعه، داوطلب پذیرش مسئولیت شود. انزواطلبی بدموقع و بیجا باعث خسارت مردم شده و افراد باید نسبت به اهمال خود در برابر حضرت حق پاسخ گو باشند. 8. حاکمان نباید برای تصدی مسئولیت و مدیریت حساس از افراد بدنام و متهم در جامعه استفاده کنند، زیرا این مسئله سبب متهم شدن و تضعیف حکومت می شود. صداقت و شهرت به پاکی مدیران باعث شتاب گرفتن سرعت پیشرفت نظام می شود، زیرا مردم برای حل مشکلات چنین حکومتی از هیچ کوششی دریغ نخواهند کرد. 9. امانت داری و عدالت محوری از ویژگی های برجستة مدیران در یک نظام الهی به شمار می رود. کارگزاران و کارمندان باید بدون جانب داری و کینه توزی، وظایف خود را به درستی انجام دهند. 10. حفظ اموال عمومی، اهمیت بسیاری در اسلام دارد. هرگونه غفلت در تخصیص صحیح منابع، سبب ایجاد شکاف اقتصادی میان اقشار مردم و نابرابری در جامعه، و ایجاد رانت و فساد و دور شدن از اقتصاد مقاومتی خواهد بود. 11. این مقاله از تفسیر سورة یوسف بر اساس دیدگاه مفسران فریقین برای اجرای اقتصاد مقاومتی، موارد ذیل را لازم می داند: شایسته سالاری و گزینش صحیح مسئولان و کارگزاران و توجه به وجهه پاک ایشان در جامعه، برنامه ریزی و بهره وری حداکثری، مشارکت عمومی بر اساس نوع دوستی، مسئولیت پذیری و امانت داری افراد و توجه ویژه به اموال عمومی.

قرآن در بیان برخی از قضایا، شیوه ای ممتاز و یگانه را در پیش گرفته ا ست؛ یکی از این آیه های قرآن، آیه ی هفتم از سوره ی مبارکه ی «الضحی» است. واژه ی «ضالّ» که در این آیه، اسم فاعل از مصدر «ضلالت» محسوب شده و به شخص پیامبرJ بازمی گردد، نیازمند بازشناسی دقیق تری است. پژوهش حاضر، همزمان تحلیل مفهومی و انتسابی «ضلالت» را در این آیه دنبال می کند و مهم ترین نظرهای فریقین را به دو دسته تقسیم می نماید. دسته ی نخست، انتساب «ضلالت» را به شخص پیامبرJ متوجه دانسته و ازاین رهگذر وجوه متعددی برای توجیه مفهوم «ضلالت نبی» بیان کرده اند. در دسته ی دوم، «ضلالت» در معانی مختلف آن، با توجیهات عمدتاً ادبی به قوم نبی اکرمJ متوجه شده است. هر دو دسته از دیدگاه ها، نقاط ضعفی به همراه دارند که ابهام های مخاطبان را به ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات و معنای دقیق هدایت در مقابل ضلالت، به خوبی پاسخ نمی گویند. این تحقیق به دیدگاه برگزیده ای دست یافت که ازطریق بهره مندی از تفسیر قرآن به قرآن، تناسب با ظواهر و سیاق آیات و هماهنگی با مبانی کلامی در حوزه ی عصمت نبوی تقویت می گردد. نتایج به دست آمده می تواند در مطالعات قرآنی و پژوهش های تفسیری و کلامی مورد بهره برداری قرار گیرد. تاریخ ارسال: 24/02/97 | تاریخ پذیرش: 03/09/97 تازه های تحقیق نتیجه گیری 1. آیه ی کریمه ی «وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدى » (ضحی: 7) به دلیل در بر داشتن ابعاد مختلف کلامی، ادبی، تفسیری و. . .، مناقشات و مباحث فراوان و بعضاً متعارضی را میان دانشمندان و مفسران فریقین پیرامون خود برانگیخته است. در این میان، ناصواب بودن برخی وجوه بیان شده روشن است و برخی دیگر نیازمند تحلیل و تبیین بیشتر. برخی نظرها درباره ضلالت در این آیه، به معنای لغوی «ضالّ» بازمی گردد که بررسی دقیق تر واژه به تأیید یا رد آنها می انجامد. 2. در میان دیدگاه های مطرح شده درباره ی آیه ی شریفه، برخی «ضلالت» را بر اساس فحوای ظاهری آیه، به پیامبر نسبت داده و به توجیه معنای آن پرداخته اند. غالب این وجوه از استدلال معتبری برخوردار نیستند و صرفاً بر مبنای گمان قائلان شکل گرفته اند و برخلاف مبانی قرآنی و اعتقادی می باشند. به فراخور مجال مقاله، نقد و نظرهایی نیز به صورت اجمالی بر آنها وارد شد. 3. دیدگاه هایی که پیرامون آیه ی هفتم سوره ی ضحی، «ضلالت» را به قوم پیامبر نسبت داده اند، توجیهات مختلفی را نیز با خود به همراه دارند. مزیت این دسته از نظرها نسبت به دسته ی نخست، دور بودن از معانی آمیخته با لوازم غیرصحیح کلامی و اعتقادی است؛ چراکه گمراهی و ضلالت را هرچند در معانیِ کم عارضه تر متوجه شخصِ پیامبر نمی داند. آنچه این وجوه را کم فروغ جلوه می دهد، عدم تناسب با ظاهر آیه و سیاق آیات است. از سوی دیگر، این دسته از دیدگاه ها، دلایل محکمی ندارند و بسیاری از قائلان این وجوه، تبیین آیه ی شریفه را در فضایی مبهم باقی گذاشته و تبیین دقیقی از ضلالت و هدایت منطبق با تفسیر خود ارائه نداده اند. علی رغم آنکه سومین وجه این دسته (ناشناخته بودن پیامبر نزد قوم خود) از پشتوانه ی روایات معصومان علیهم السلام برخوردار است؛ اما اکثر مفسران بنا بر دلایلی، از روایات موجود ذیل آیه ی شریفه بهره ی خاصی در راستای فهم بهتر معنای آیه نبرده اند. 4. نظر غالب اهل سنت برای پیش از بعثت پیامبر، جواز ارتکاب گناه صغیره و حتی کبیره با وجود شرایطی است. در حالی که در اندیشه ی شیعه ی امامیه، انبیا چه قبل و چه بعد از بعثت، از هرگونه گناه صغیره و کبیره ای معصوم و مبرایند. 5. پژوهش حاضر، پس از بررسی و تحلیل وجوه مختلف پیرامون آیه شریفه، به دیدگاه برگزیده ای دست یافت که مزیت های قابل ملاحظه ای نسبت به سایر نظرها داراست. ویژگی های این دیدگاه عبارتند از: شکل گیری بر پایه ی مبانی تفسیری قرآن به قرآن و تناسب با فهم ظواهر آیات قرآنی، فاصله نگرفتن از بهره مندی از سیاق آیات در تبیین آیه و سازگاری با مبانی اعتقادی و کلامی شیعه و مسائل مرتبط با عصمت نبوی.

لزوم پوشش و حجاب براساس آیات قرآن و روایات، امری قطعی و تردیدناپذیر است، ولی شناخت حدود حجاب به عنوان یکی از احکام الهی که در سلامت یا انحراف افراد جامعه نقش مهمی دارد، اهمیت بسیاری دارد. در قرون جدید، به واسطه طرح برخی دیدگاه های غرب گرایانه مبتنی بر مکاتب نوظهور پیرامون حجاب و حدود آن، شک و تردیدهای متعددی مطرح شده است؛ ازجمله اینکه: حجاب کنونی، حجاب مورد نظر خداوند در قرآن و مرسوم در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیست؛ بلکه متأثر از فرهنگ و نحوه تفکر بزرگان صحابه در تفسیر آیات حجاب است. باتوجه به اینکه در تفسیر آیات حجاب و حدود آن اختلاف نظر وجود دارد. در این پژوهش برآنیم تا با بررسی نظرهای صحابه به عنوان پل ارتباطی بین پیامبر(صلی الله علیه و آله) و دوره های بعد، حدود و ثغور مسئله حجاب از دیدگاه آنها را روشن سازیم و سپس، میزان تأثیرپذیری و علت آن را تبین نماییم. در مورد حدود حجاب، بین صحابه اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد که اگر آنها را معلول تحریف ندانیم، باید پذیرفت تا حدودی از فرهنگ رایج و تحولات سیاسی و فرهنگی، به واسطه دور نگه داشتن جامعه از فساد و فحشاء متأثر شده و به اجتهاد خود عمل کرده باشند. تازه های تحقیق باتوجه به چهار احتمال مطرح شده به عنوان منشأ اختلاف تفاسیر صحابه در موضوع حجاب و پوشش، در تحلیل این چهار احتمال می گوییم: 1-2-3. گرچه مسلمانان عرب، از ایرانیان و رومیان و روش حکومت خلفا تأثیر فراوانی پذیرفتند، اما تأثیرپذیری همة صحابه از فرهنگ ملت های مغلوب، و پذیرش بدون چون و چرای روش خلفا و تفسیر آیات حجاب به واسطه این تأثیرپذیری، با آنکه برخی از آنها دارای ایمان قوی و تقوا بودند و جز با اتکای بر مصدر وحی سخن نمی گفتند، بعید به نظر می رسد. بنابراین، دو احتمال اول نمی تواند علت تامه این اختلاف های تفسیری در آیات حجاب باشد. 2-2-3. احتمال چهارم هم که سخنان مفسرانی چون ابن عباس و ابن مسعود می تواند با تحریف همراه باشد، باتوجه به شواهدی که بیان شد دور از انتظار نیست؛ زیرا افراد منحرف و چه بسا مغرض با تطمیع حاکمان وقت، همچنان که در احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) دست برده و روایات جعلی فراوانی را مطرح کرده اند، می توانند در تفاسیر صحابه هم تحریف کرده باشند. 3-2-3. در بین این چهار احتمال، به نظر می رسد احتمال سوم که اختلاف تفاسیر صحابه را به واسطه اجتهاد خود صحابه می دانست، قوی تر است؛ زیرا باتوجه به اینکه صحابه مفسر، دارای قدرت اجتهاد و استدلال بوده اند، ممکن است از فرهنگ پوشش زمان خود و موقعیت مردم، برای حفظ مردم و جامعه از فساد، این نحوه پوشش را استنباط کرده باشند، و مصادیقی از پوشش حجاب را مطرح کرده باشند که در راستای هدف قرآن که ایجاد جامعه ای سالم و دوراز فساد و فحشا است باشد. این امکان هم وجود دارد که در برخی موارد تحت تأثیر جامعه، کمی به افراط رفته و سبب سخت گیری بر زنان شده باشند. بنابراین، هرچند فرهنگ رایج زمانه در تفسیر صحابه پیرامون حجاب موثر بوده است؛ اما علت اصلی اختلاف تفسیر، اجتهاد خود صحابه و دخالت دادن برداشت های شخصی آنها بوده است. در ضمن می توان از طرح مصادیق حجاب توسط صحابه که بین همه آنها اتفاق نظر وجود دارد، به چگونگی حجاب زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله)و حجاب مورد تأئید آن حضرت که دور از سخت گیری های متعصبانه بوده است، آگاه شد.

«جامعیت قرآن»یکی از مباحث مهم در ارتباط با قرآن است که اندیشمندان اسلامی از همان آغاز دربارة آن دیدگاه های مختلفی را ارائه کرده اند؛ جامعیت مطلق، جامعیت در امور هدایتی و جامعیت حداقلی از مهم ترین دیدگاه های مطرح شده دراین باره هستند. آیات و روایات دربارة جامعیت قرآن این مطلب را بیان می دارند که قرآن از جامعیت مطلق در امور هدایتی و دینی برخوردار است و هیچ مطلب و مسئله ای در امور دینی و هدایتی نیست مگر اینکه در قرآن بیان شده است؛ اما با بررسی ساختار ظاهری قرآن، مشهود می شود که قرآن حتی در مباحث دینی هم جامعیت ندارد. به عبارتی دیگر، به طور تام نمی توان از ظاهر قرآن همه احکام و مباحث دینی را استخراج نمود. این در حالی است که آیات و به خصوص روایات متعدد، جامعیت مطلق قرآن را بیان می دارند. پژوهش فرارو، با روش توصیفی-تحلیلی، ضمن نقد و بررسی دیدگاه های مفسران فریقین دراین باره، جامعیت مطلق قرآن در امور هدایتی ویژه معصومانD را پذیرفته و ضمن تفکیک میان جامعیت قرآن و جامعیت اسلام، برای غیر از معصومان(ع) جامعیت اسلام را بیان می نماید. نتیجه آنکه: اولاً: قرآن مستقلاً از جامعیت مطلق در امور هدایتی و دینی برخوردار است که معارف آن در ظهر و بطن آیات متجلّی است؛ اما این جامعیت مطلق، اختصاص به معصومان(ع) دارد که می توانند از ظهر و بطن قرآن معارف آن را استخراج نمایند. ثانیاً: برای غیر معصومین(ع) جامعیت اسلام مطرح می شود که قرآن کریم در کنار سنت معصومین(ع)موجبات جامعیت اسلام را فراهم می نمایند؛ ثالثاً: مراد از جامعیت اسلام، جامعیت مطلق در امور هدایتی است که تا قیامت پاسخگوی نیازهای هدایتی انسان هاست. تاریخ ارسال: 18/03/97 | تاریخ پذیرش: 13/12/97 تازه های تحقیق 4. نتیجه گیری دربارة جامعیت قرآن در میان اندیشمندان اسلامی سه دیدگاه مطرح است. اول دیدگاه جامعیت مطلق است که قرآن را منبع تمام علوم بیان می کند. دوم، دیدگاه هدایتی است که رسالت قرآن را در امور هدایتی بیان می دارد که جامعیت قرآن یا مستقیم است یا غیرمستقیم به واسطة سنت. سوم، دیدگاه حداقلی است که محدوده جامعیت قرآن را بیان امور اخروی تلقی می کند. هریک از این دیدگاه ها با چالش ها و نقدهایی روبه رو هستند که مورد نقد و تحلیل قرار گرفتند. این پژوهش میان جامعیت اسلام و جامعیت قرآن تفکیک و تمایز قائل شد؛ به این معنا که قرآن مستقلاً از جامعیت مطلق در بیان امور هدایتی برخوردار است که معارف آن در ظواهر و بطون آیات متجلّی هستند؛ اما این جامعیت مطلق قرآن ویژة معصومانD است که به ظهر و بطن، تفسیر و تأویل آیات آگاه هستند و معارف دینی و غیر دینی را از ظهر و بطن قرآن استخراج می کنند. بسیاری از معارف قرآن در بطن آن تجلی پیدا کرده که بیان این مباحث ویژه معصومینD است؛ اما برای غیر از آنها جامعیت اسلام مطرح است، به این معنا که قرآن در کنار سنت اهل بیتD، دین اسلام را شکل می دهند و باهم پاسخگوی نیازهای هدایتی انسان ها تا قیامت هستند.

هدف پژوهش حاضر عبارت است از: بررسی و تحلیل تطبیقی دو تفسیر المنار و المیزان دربارة جریان سنت استیصال در امت محمدی(ص). ازاین رو، این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که: آیا ممکن است سنت استیصال در امت محمدی(ص) جریان یابد؟ بنابراین، پس از روشن شدن مبانی نظری بحث، به تبیین ارتباط سنت استیصال با دیگر سنن الهی؛ ازجمله سنن امهال، ارسال رسل و توبه پرداخته می شود. به دنبال آن، با دسته بندی آیات سنت استیصال، به تحلیل و تطبیق دیدگاه های تفاسیر المنار و المیزان پرداخته می شود. آنچه از این تطبیق به دست می آید، اختلاف نظر در تبیین آیات سنت استیصال بین علامه طباطبایی و رشیدرضاست. در دیدگاه علامه طباطبایی در امت محمدی جریان سنت استیصال ممکن است؛ ولی در نگاه رشیدرضا-و مشهور مفسران-به دلایلی، جریان سنت استیصال ممکن نیست. آنچه به نظر می رسد، بازگشت دو کلام به یک نتیجه است و آن عدم جریان عذاب استیصال در امت محمدی است. تاریخ ارسال: 11/07/97 | تاریخ پذیرش: 12/02/98 تازه های تحقیق نتیجه گیری یافته های پژوهش نشان می دهد که: دربارة استیصال امت محمدی(ص) سه گروه از آیات مطرح است. حاصل کلی دیدگاه علامه طباطبایی این است که ایشان به جریان سنت استیصال در امت محمدی قایل هستند؛ ولی در روزگاری که مردم از استغفار خالی شوند. ازاین رو، جوامع بشرى هیچ گونه مصونیتى در برابر مجازات هاى دردناکى که به خاطر گناهانشان در انتظار آنهاست، نخواهند داشت. این مجازات ها در شکل حوادث دردناک طبیعى ، و یا جنگ هاى خانمان سوز و ویرانگر یا اشکال دیگر آشکار مى شوند. در مقابل، صاحب تفسیر المنار؛ مانند عموم مفسران معتقد به عدم جریان این سنت در امت محمدی هستند. دلیل رشیدرضا این است که: پیامبرa برای جهانیان «رحمت» می باشد و رحمت با عذاب الهی ناسازگار است؛ این در حالی است که ازنظر علامه طباطبایی مقتضای همین رحمت بودن پیامبر اکرم (ص) است که باید براساس آن ظالم به کیفر ظلم هایش برسد.

آیات 74 و 80 سوره ی کهف از نمونه آیاتی به شمار می روند که در نگاهی سطحی با برخی از مبانی اعتقادی و تشریعی اسلام همسو نیستند. حکم به قتل غلام پیش از اثبات جرم او و توجیه این عمل با قرائنی چون علم به کافرشدن وی در آینده یا ترس و اکراه از وقوع این رخداد، اساسی ترین اشکال ظاهری این آیات است. برخی از مفسران کوشیده اند تا با بهره مندی از رهیافت های روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی راه حلی برای این مسئله پیدا کنند. آنان با استناد به ادله ی نقلی و عقلی، تحلیل هایی از ماجرا ارائه کرده و در این راستا، غالباً از جریان های تفسیری وابسته به آن تأثیر پذیرفته اند. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی-انتقادی، پس از بازیابی هریک ازاین رهیافت ها، به تبیین نگره های موجود و ارزیابی آنها پرداخته، و تأثیر مکاتب تفسیری مختلف را در تحلیل های مفسران شیعه و اهل سنت در طول تاریخ تفسیر قرآن بررسیده است. دراین میان، به نظر می رسد رهیافت کلامی و به ویژه نگره ی باورمندی به حکمت الهی بیشتر از راهکارهای دیگر گره گشا بوده، و ضمن هم خوانی با اصول و فروع دین، با سایر رویکردها هم تعارضی نداشته است. تاریخ ارسال: 19/02/97 | تاریخ پذیرش: 28/09/97 تازه های تحقیق نتیجه گیری 1. اهم رهیافت های تفسیری قابل استخراج از تفاسیر فریقین ذیل آیات 74 و80 سوره ی کهف به ترتیب قدمت؛ شامل رهیافت روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی می باشند. غالب مفسران با تأثیرپذیری از مکاتب تفسیری وابسته به آن، یکی از این رهیافت ها را برگزیده اند؛ اما در مواردی علاوه بر شیوه ی معمول خود در حل مسائل، از رویکردهای دیگر هم بهره برده اند. این حالت در میان مفسران ادبی، کلامی و عرفانی درخور تأمل است. 2. ازمیان رهیافت های مذکور، رهیافت کلامی و ادبی مقبولیت بیشتری نزد مفسران فریقین دارند. ماهیت آیات مورد بحث و لزوم به کارگیری مباحث اعتقادی و واژه شناسی در تبیین آنها، همچنین سازگاری این رهیافت ها با رویکردهای مختلف تفسیری، این موضوع را تأیید می کند. با این حال، به نظر می رسد بنا به دلایلی بالاترین اعتبار، از آنِ رهیافت کلامی است. پی ریزی این رهیافت بر مبانی اعتقادی که به ویژه در مذهب امامیه از استحکام و معقولیت خاصی برخوردار است، ارتباط نزدیک این مبانی با باورهای توحیدی برآمده از قرآن و روایات، و کارآمدی دیدگاه های مطرح در این رهیافت از امتیازهای مهم آن است. 3. غلبه ی روایات صحابه و تابعان در مجموع منابع روایی، نامربوط بودن برخی از روایات و عدم ارائه ی راهکار برای گشودن گره آیات، از اعتبار رهیافت روایی کاسته است. اما باوجود منقولاتی که پشتوانه ی کلامی دارند این مسئله تا اندازه ای تعدیل شده است. 4. اختلاف های مربوط به مباحث واژه شناسی و قرائات برخی کلمات در تفاسیر ادبی بدون روشن بودن دیدگاه معیار مفسران، رهیافت ادبی را با آسیب هایی مواجه ساخته است. 5. اشارات برخی از تفاسیر کلامی و جامع به راه حل های فقهی برای توجیه سبب قتل، سکوت تفاسیر شاخص فقهی را در این رهیافت کاملاً جبران نکرده است. 6. نمادین دانستن حادثه ی قتل غلام، غلبه ی تفسیر انفسی و ارائه ی برخی دیدگاه های ذوقی با وجود توجه به ظواهر آیات در برخی تفاسیرعرفانی، از اعتبار این رهیافت نسبت به موارد دیگر کاسته است.