اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1397 | دوره:6 | شماره:3 (پیاپی 23) |تعداد مقالات:7

جنس جاشیر (Prangos Lindl. ) متعلق به تیره چتریان است و 15 گونه از آن در ایران وجود دارد. جاشیر گیاهی دارویی و بومی نواحی جنوبی ایران است که در طب سنتی در درمان بسیاری از اختلالات گوارشی مورد استفاده است. این تحقیق به منظور بررسی تنوع مورفولوژیکی، محتوای فنل کل و فعالیت آنتی اکسیدانی 18 جمعیت متعلق به سه گونه Prangos acaulis، Prangos platychloena و Prangos ferulaceaدر بهار و تابستان 1397 در دو استان فارس و کهگیلویه و بویراحمد به صورت طرح بلوک های کامل تصادفی انجام شد. برای بررسی صفات مورفولوژیکی در زمان گلدهی از هر رویشگاه، تعداد 10 نمونه گیاهی کامل انتخاب و 15 صفت کمی و 39 صفت کیفی برای هر جمعیت بررسی شد. میزان فنل کل با روش فولین-سیکالتو و میزان فعالیت آنتی اکسیدانی با استفاده از ظرفیت مهار رادیکال های DPPH ارزیابی شد. نتایج نشان داد که تنوع زیادی در بین جمعیت ها وجود دارد. تجزیه خوشه ای جمعیت های مورد مطالعه را به سه گروه مجزا تقسیم کرد. در گونه Prangos acaulisجمعیت شماره 14 آن به لحاظ صفات مورفولوژیکی بر دیگرجمعیت های این گونه برتری داشت. بیشترین فعالیت آنتی اکسیدانی (05/93 درصد) و فنل کل (84/8 میلی گرم معادل گالیک اسید در هر گرم وزن تر) در بین جمعیت های این گونه به ترتیب مربوط به جمعیت های 14 و 8 بود و همچنین در گونه Prangos platychloenaبیشترین فعالیت آنتی اکسیدانی و میزان فنل کل به ترتیب در جمعیت های شماره 7 به میزان (72/95 درصد) و 15 (25/10 میلی گرم معادل گالیک اسید در هر گرم وزن تر) مشاهده شد. به طورکلی در بین سه گونه بیشترین میزان فنل کل و فعالیت آنتی اکسیدانی در جمعیت 18 متعلق به گونه Prangos ferulaceaگزارش گردید. جمعیت های 5، 6، 7 و 8 از استان فارس، 11 و 13 از استان های کهگیلویه و بویراحمد از هر سه گونه گیاهی از نظر صفات مورفولوژیک مورد ارزیابی، مطلوب بوده به طوری که می تواند در برنامه های اصلاحی و اهلی کردن این جمعیت ها مورد توجه قرارگیرند.

در این پژوهش کمیت و کیفیت اسانس گیاهان دارویی: آویشن باغی، بادرنجبویه و بومادران در شرایط اقلیمی شهرکرد ارزیابی و مقایسه گردید. سرشاخه های هوایی گلدار گونه ها از مزرعه تحقیقاتی واقع در دانشگاه شهرکرد در تابستان 1396 برداشت شدند. اسانس نمونه ها با استفاده از دستگاه تقظیر با آب (طرح کلونجر) استخراج و سپس با استفاده از دستگاه GC و MS-GC شناسایی گردید. نتایج نشان داد میزان اسانس آویشن باغی، بادرنجبویه و بومادران به ترتیب 12/0، 18/0 و 1/0 درصد بود. عمده ترین ترکیبات اسانس آویشن باغی به ترتیب شامل تیمول (2/33 درصد)، گاما-ترپینن (5/18 درصد)، پ-سیمن (9/10 درصد) و لینالول (5 درصد) بودند. نرال (3/26 درصد)، ژرانیال (25درصد)، بتا-کاریوفیلن (9/6 درصد)، ژرانیل استات (4/6 درصد) و سیس کریزانتنول (8/5 درصد) مهم ترین ترکیبات اسانس در گیاه بادرنجبویه بودند. عمده ترین ترکیب اسانس در سرشاخه گلدار بومادران نیز شامل سیس کریزانتنیل استات (19/27درصد)، سیس کریزانتئول (6/13درصد)، ژرماکرن-دی (24/7 درصد)، بتا-کاریوفیلن (69/6 درصد) و تیمول (15/6 درصد) بودند. به طور کلی نتایج این پژوهش نشان داد که اسانس این گیاهان در شرایط اقلیمی شهرکرد از کمیت و کیفیت بهینه-ای برخوردار است و می توان در فرآوری دارویی این گیاه اندر شرایط بومی این منطقه بهره جست.

لعل کوهستان (Oliveria decumbens Vent. ) یکی از گیاهان با ارزش دارویی در مناطق غربی ایران است که برداشت بی رویه آن از رویشگاه های طبیعی سبب افزایش خطر انقراض این گونه منحصر به فرد شده است. از این رو به منظور بررسی تنوع 25 جمعیت لعل کوهستان، آزمایشی با استفاده از 18 صفت مورفوفیزیولوژیکی و درصد اسانس در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی شرکت شهید بهشتی دزفول اجرا شد. نمونه ها در اواسط خرداد ماه 1395 در زمان گلدهی کامل از سطح مزرعه جمع آوری شد. سپس صفات مورفوفیزیولوژیکی آنها اندازه گیری و استخراج اسانس به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه کلونجر انجام شد. نتایج تجزیه واریانس نشان داد بین جمعیت ها از نظر این صفات، تنوع وجود دارد. با محاسبه واریانس ژنتیکی و محیطی مشخص شد تغییرات اغلب صفات بجز طول، عرض و نسبت عرض به طول برگ، قطر چترک، نسبت وزن خشک به تر و نسبت کلروفیل a به b، تحت تاثیر عوامل ژنتیکی بود. سپس توارث پذیری عمومی صفات عملکردی لعل کوهستان اندازه گیری شد و درصد اسانس، تعداد چترک در بوته و وزن خشک یکصد چترک به ترتیب مقادیر 91/0، 50/0 و 77/0 را به خود اختصاص دادند. نتایج همبستگی صفات و رگرسیون گام به گام نشان داد بافت گل و میوه در لعل کوهستان، بیشترین تاثیر مستقیم را در افزایش درصد اسانس و وزن خشک یک صد چترک داشت. براساس نتایج تجزیه عاملی، سه فاکتور اصلی که در مجموع 6/78 درصد از کل تنوع بین صفات را توجیه کردند عبارتند از عامل بیوماس گیاه بعنوان عامل اول و درصد اسانس و وزن گل به ترتیب عامل دوم و سوم در نظر گرفته شدند. نتایج تجزیه کلاستر نشان داد که جمعیت ها در 5 گروه قرار گرفتند. گروه سوم و پنجم به ترتیب با بیشترین میانگین درصد اسانس و حداکثر وزن خشک یکصد چترک در بوته، پتانسیل کشت و کار و تبدیل به رقم را دارا می باشند. همچنین جمعیت های موجود در کلاسترهای 1 و 4 به دیل وجود بیشترین فاصله ژنتیکی از یکدیگر می توانند جهت تلاقی و تولید بذور سینتتیک مورد استفاده قرار گیرند.

اسانس گیاه دارویی درمنه ایرانی (Artemisia persica Boiss. ) حاوی مواد موثره بورنئول و 1و8- سینئول بوده و این ترکیبات آلی دارای خواص ضدمیکروبی و ضدقارچی می باشند. در این پژوهش به جهت بررسی کمیت و کیفیت اسانس گیاه درمنه ایرانی در رویشگاه کرمان و میزان تاثیر بازدارندگی آن بر رشد قارچ آسپرژیلوس (Aspergillus niger)، سرشاخه های گیاه در مرحله قبل از گلدهی گیاه (PF)، از رویشگاه طبیعی آن در حوالی کرمان در خردادماه 1394 جمع آوری گردید. اسانس گیری به روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) انجام شد و سپس ترکیبات تشکیل دهنده اسانس با دستگاه گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) شناسایی گردید. بررسی اثر ضد قارچی اسانس گیاه علیه رشد قارچ آسپرژیلوس به روش چاهک با اندازه گیری قطر هاله عدم رشد بررسی شد و تعیین MICنیز به روش ماکرودایلوشن در آزمایشگاه ارزیابی گردید. نتایج نشان داد بازده اسانس این گیاه (v/w) 55/1 درصد، از 39 ترکیب شناسایی شده در اسانس گیاه با خلوص 21/98 درصد از مهمترین مواد: بورنئول (82/32 درصد)، 1و8-سینئول (32/18 درصد)، کامفور (64/8 درصد) و کامفن (75/6 درصد) تشکیل شده است و اینکه اسانس درمنه ایرانی با رقت های 1، 2/1 دارای قدرت مهارکنندگی قابل ملاحظه ای بر این سویه قارچ آسپرژیلوس نیجر در مقایسه با آنتی بیوتیک فلوکونازول می باشد. بورنئول سنتزی هم با رقت 10 درصد هم قدرت مهارکنندگی قابل ملاحظه ای بر رشد قارچ آسپرژیلوس نیجر داشت. اثر ضد قارچی اسانس گیاه درمنه ایرانی می تواند به درصد بالای ترکیب های بورنئول و 1 و8-سینئول موجود در آن مرتبط دانست و احتمالاً بتوان از اسانس این گیاه به عنوان یک داروی گیاهی با اثرات ضدقارچی در صنایع مختلف غذایی، بهداشتی و دارویی مورد استفاده قرار گیرد.

در سال های اخیر برای کنترل عوامل میکروبی آلوده کننده موادغذایی از اسانس های گیاهی استفاده زیادی شده است. در پژوهش حاضر به بررسی فیتوشیمایی و اثر ضدقارچی اسانس برگ گیاهان مرزه خوزستانی، مرزنجوش و پونه جمع آوری شده از گرین الشتر و سفید کوه خرم آباد در بهار 1394 برای کنترل کپک میوه گوجه فرنگی (Alternaria solani) در دوره انبارداری پرداخته شد. ابتدا اسانس گیاهان با استفاده از روش تقطیر با بخار آب با دستگاه کلونجر استخراج شد. مواد موثره این اسانس ها با استفاده از روش گاز کروماتوگرافی جرمی و گاز کروماتوگرافی انجام شد. برای اثر ضدقارچی اسانس ها بر بازدارندگی از رشد قارچ A. solani به دو روش دیسک کاغذی و مواد فرار روی محیط کشت PDA و همچنین جهت تعیین MIC و MFC اسانس ها از غلظت های 5/1، 7/1، 2، 3/2، 7، 5/8، 9، 5/9 میکرولیتر در میلی لیتردر محیط کشت PDB استفاده شد. به منظور بررسی اثر اسانس ها روی درصد آلودگی گوجه فرنگی به این قارچ، غلظت های 4 و 20 میکرولیتر بر میلی لیتر اسانس ها روی میوه آلوده به قارچ اسپری پاشی شدند. بعد از هفت روز درصد آلودگی روی میوه در قالب طرح آماری سنجیده شد. بیشترین ترکیب موجود در اسانس مرزه، مرزنجوش و پونه به ترتیب کارواکرول (65/88 درصد)، تیمول (46/19 درصد) و پولگون (66/47 درصد) بود. این اسانس ها به ترتیب 96/48، 93/45 و 94/49 درصد در روش دیسک و 85/44، 01/51 و 96/48 درصد در روش مواد فرار از رشد قارچ A. solaniاثر داشت. همچنین غلظت 4 و 20 میکرولیتر در میلی لیتر به ترتیب 40، 78/57، 56/35 و 100، 67/66 و 40 درصد آلودگی قارچی روی بافت میوه را بطور معنی داری کاهش دادند. مرزه، مرزنجوش و پونه با دارا بودن ترکیبات ضدقارچی می توانند به خوبی از رشد قارچ A. solaniجلوگیری به عمل آورند و می توانند جایگزین مناسبی در استفاده از قارچ کش ها برای کنترل این بیمارگر گیاهی باشند.

در این تحقیق سرشاخه های گلدار گیاهان دارویی: درمنه، آویشن کوهیو مریم گلی (قبل از گلدهی)، بابونه (مرحله گلدهی) و میوه پسته وحشی (بعد از رسیدن میوه) از مزارع و رویشگاه های مختلف استان سیستان و بلوچستان و فارس در سال 1394، جمع آوری شدند. تهیه عصاره ها به روش خیساندن، محتوای فنول و فلاونوئید کل به ترتیب با روش های معرف فولین-سیوکالتیو و رنگ سنجی کلرید آلومینیوم، فعالیت آنتی اکسیدانی با روش DPPH[1] و فعالیت آنتی باکتریایی عصاره ها علیه باکتری های استافیلوکوکوس اورئوس و اشرشیاکلی به روش دیسک دیفیوژن سنجیده شد. نتایج نشان داد که به ترتیب عصاره متانولی درمنه و آویشن کوهی از بیشترین میزان ترکیبات فنولی (36/22 میلی گرم بر گرم وزن خشک) و فلاونوئیدی (59/142 میلی گرم بر گرم وزن خشک)و از عملکرد آنتی اکسیدانی بهینه (ICSO) با میزان 01/72 و 75/70 میکروگرم در میلی لیتر و فعالیت آنتی باکتریایی علیه باکتری استافیلوکوکوس اورئوس و اشریشیاکلی با قطر هاله عدم رشد 1/15 و 8/16 میلی متر بوده است. به طورکلی عصاره متانولی گیاهان مورد مطالعه سطوح مختلفی از فعالیت آنتی اکسیدانی از خود نشان دادند و بهترین فعالیت آنتی اکسیدانی مربوط به گیاه درمنه بود. از این رو می توان بیان کرد که این عصاره ها می توانند جایگزین داروهای شیمیایی برای درمان عفونت ها شوند. البته همه اثرات این عصارها باید در in vitroو in vivo به دقت بررسی شوند.

گیاه به لیموLippia citriodora H. B. K برای مصارف غذایی، آرایشی و بهداشتی به ایران وارد شده است و امروزه در مناطق مختلف کشور کشت می شود. هدف از این پژوهش شناسایی و مقایسه ترکیب های شیمیایی موجود در اسانس سرشاخه های هوایی گیاه در دو فاز قبل و بعد گلدهی و مقایسه فعالیت های ضد میکروبی عصاره متانلی اندام های ذکر شده بود. بدین منظور سرشاخه های گیاه در دو مرحله: رویشی و زایشی از محل مزرعه در خوزستان در خردادماه 1390 جمع آوری گردید. نمونه ها به روش تقطیر با آب اسانس گیری و بازده اسانس محاسبه گردید. ترکیب های تشکیل دهنده نمونه ها با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی و محاسبه شاخص بازداری و مقایسه آن با ترکیب های موجود شناسایی شدند. برای سنجش فعالیت ضدمیکروبی، عصاره های متانلی بخش های مذکور به روش پرکولاسیون تهیه شد و علیه 4 سویه باکتری گرم مثبت، 4 سویه باکتری گرم منفی و 2 سویه قارچ به روش دیسک دیفیوژن و اندازه گیری قطر هاله عدم رشد، بررسی شد. محاسبات آماری با نرم افزار SPSS صورت گرفت. اجزای عمده اسانس اندام رویشی ژرانیول (35. 78 درصد) و زینجیبرین (19. 9 درصد) و اجزای عمده اسانس اندام زایشی شامل داوانون (36. 4 درصد) و پی-سیمن (16. 5 درصد) است. نتایج برای هر دو عصاره فعالیت ضد میکروبی قابل توجهی نشان داد. در بین باکتری ها و قارچ های مورد مطالعه، فعالیت ضد قارچی عصاره ها از فعالیت ضد باکتریایی بیشتر مشاهده شد. در میان باکتری ها، باکتری های گرم مثبت نسبت به باکتری ها گرم منفی حساسیت بیشتری به غلظت های عصاره ها نشان دادند. به علاوه در تمامی سویه های به کار رفته با افزایش غلظت عصاره ها اثرات ضد میکروبی افزایش یافت. میزان فعالیت های ضد میکروبی بین عصاره های رویشی و زایشی تفاوت معنی داری نشان نداد.