اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1397 | دوره:6 | شماره:4 (پیاپی 24) |تعداد مقالات:8

انار (Punica granatum L. ) یکی از گیاهان بومی ایران است که در سطح کشور کشت و کار می شود. متابولیت ها و ترکیبات زیست فعال متعددی از این گیاه گزارش شده است. این گیاه دارای توان آنتی اکسیدانی زیادی است و مقادیر قابل توجهی ترکیبات فنلی دارد. به منظور بررسی خواص فیزیکوشیمیایی و صفات کیفی آب میوه در 25 ژنوتیپ از رقم ملس انار به عنوان یکی از شناخته شده ترین ارقام ایرانی، این آزمایش در مهرماه 1394 در پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی منطقه مرکزی (اصفهان) انجام شد. میوه های انار از کلکسیون ذخایر ژنتیکی نژادگان انار ایران در یزد برداشت شدند و میزان آنتوسیانین، محتوای کل پلی فنل ها (به روش فولین– سیکالچو)، ظرفیت آنتی اکسیدانی (با استفاده از ماده 2، 2-دی فنیل-1-دی فنیل-1-پیکریل هیدرازیل)، مواد جامد محلول و اسیدیته کل به عنوان صفات بیوشیمیایی و صفات کیفی شامل مزه، رنگ دانه، رنگ پوست، کیفیت رنگ دانه و کیفیت آریل اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد که بیشترین میزان اسیدیته در ژنوتبپ ملس زودرس کن، بیشترین میزان مواد جامد محلول در ملس ناآلوت بانه با مقدار 53/18 درجه بریکس، ملس نار پوست قرمز مریوان بالاترین میزان توان آنتی اکسیدانی، ملس دانه سیاه بافق یزد و ملس لرز گلوباریک اردستان به ترتیب بیشترین میزان آنتوسیانین و بالاترین میزان محتوای کل پلی فنل ها را دارا بودند. بررسی همبستگی ساده بین صفات، تفاوت معنی داری بین آن ها نشان نداد. با توجه به شرایط یکسان حاکم بر پایه های کاشته شده در کلکسیون، چنین نتیجه گیری شد که ژنوتیپ های برتر می توانند برای اهداف کاربردی همچون تولید آنتوسیانین انار و یا آنتی اکسیدانت قوی مورد استفاده قرار گیرند.

گیاهان معطر بعنوان با ارزش ترین منبع آنتی اکسیدانی در طبیعت محسوب می شوند. در این تحقیق اکوتیپ های مختلف گیاه لعل کوهستان (Oliveria decumbens Vent. ) در مرحله گلدهی کامل، از سه رویشگاه مهم در استان خوزستان شامل بهبهان، شوشتر و مسجد سلیمان جمع آوری گردید. اسانس گیاهان جمع آوری شده، به روش تقطیر با آب توسط دستگاه کلونجر استخراج گردید و ترکیبات آن توسط دستگاه گازکروماتوگرافی با طیف سنج جرمی(GC-Mass)، شناسایی شد. نتایج حاصل نشاندهنده غالب بودن تیمول و کارواکرول بود، که بیشترین مقدار آنها به ترتیب با 67/29 و 88/27 درصد از گیاهان برداشت شده از منطقه بهبهان حاصل شد. درصد تخریب رادیکالهای آزاد DPPH در غلظت های مختلف اسانس شامل 50، 100، 200، 300 و 400 میکرولیتر(µ l) جهت تعیین فعالیت آنتی اکسیدانی اسانس، محاسبه شد. تست آنتی اکسیدانی، لعل کوهستان را از نظر خواص آنتی اکسیدانی، گیاهی پر اهمیت نشان داد. در این تحقیق میزان IC50 لعل کوهستان بومی منطقه شوشتر، مسجد سلیمان و بهبهان به ترتیب21/34، 85/26 و 23/21 بدست آمد. درنهایت می توان گفت اکوتیپ بهبهان با بیشترین خاصیت آنتی رادیکالی می تواند بعنوان منبع طبیعی جدیدی جهت تامین آنتی اکسیدان، در نظر گرفته شود.

این تحقیق با هدف ارزیابی محتوای فنل کل، فلاونوئید کل و فعالیت آنتی اکسیدانی میوه چهار گیاه دارویی کارلا، خیار آب پران، کدوی هالووین و کدوی مارانکا انجام گرفت. بدین منظور آزمایشی بصورت کاملاً تصادفی با سه تکرار اجرا گردید. بدین صورت که میوه های بالغ این گیاهان از مزرعه پژوهشی دانشگاه زنجان در بازه ی زمانی شهریور تا آذر 1396 برداشت گردید. شاخص های فیتوشیمیایی محتوای فنول کل(روش فولین سیکالتو)، فلاونوئید کل(روش آلومینیوم کلراید) و فعالیت آنتی اکسیدانی(روشDPPH) ارزیابی شدند. بالاترین محتوای فنلی و فلاونوئیدی از عصاره متانولی میوه ی خیار آب پران و کارلا به ترتیب با مقادیر 5/3 ± 59/85 میلی گرم گالیک اسید بر وزن خشک و80/0± 13/12میلی گرم کوئرستین بر وزن خشک حاصل شد. نتایج تست آنتی اکسیدانی نشان داد که عصاره متانولی کارلا به خوبی رادیکال های آزاد را مهار نمود (69/0± 09/97 درصد) و پس از آن خیار آب پران (1. 5± 8/87 درصد) در مرتبه بعدی قرار داشت و کمترین فعالیت آنتی-اکسیدانی مربوط به عصاره متانولی میوه کدوی هالووین (7/2 ± 02/58 درصد) بود. افزون بر این همبستگی بسیار قوی بین محتوای فلاونوئیدی و فعالیت آنتی اکسیدانی (0. 872= P) مشاهده گردید. همچنین همبستگی مثبتی بین محتوای فنلی و فعالیت آنتی اکسیدانی (0. 545=P) وجود داشت. به طور کلی آنالیز نتایج این پژوهش نشان داد که عصاره کارلا و خیار آب پران غنی از ترکیبات فنلی و فلاونوئیدی بوده و بالاترین قدرت مهار رادیکال های آزاد را در مقایسه با سایر گونه ها داشته hند و می توان از آنها به عنوان غذا-دارو بهره برد.

کنگرفرنگی (Cynara scolymus L. ) گیاهی چند ساله از تیره Asteraceae است که در سراسر جهان جایگاه ویژه ای در صنایع داروسازی و غذایی دارد. به منظور ارزیابی برخی خصوصیات فیتوشیمیایی برگ کنگرفرنگی در مراحل مختلف رشدی، آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار در اصفهان طی دو سال زراعی متوالی (1394-1393 و 1394-1395) به اجرا در آمد. تیمارها برداشت برگ در مراحل مختلف رشدی (مرحله رشد رویشی، غنچه دهی و گلدهی) در سال دوم رشد بودند. پس از برداشت میزان فنل کل (روش فولین سیوکالتیو)، فلاونوئید کل (روش رنگ سنجی آلومینیوم کلرید)، کلروژنیک اسید (کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا) و توانمندی آنتی اکسیدانی به دو روش قدرت مهارکنندگی رادیکال آزاد DPPH و قدرت احیاءکنندگی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد خصوصیات فیتوشیمیایی و توانمندی آنتی اکسیدانی برگ طی مراحل مختلف رشدی از مقادیر متفاوتی برخوردار بود به نحوی که بیشترین مقدار فنل کل (25/76 میلی گرم گالیک اسید در گرم ماده خشک)، فلاونوئید کل (28/1 میلی گرم کوئرستین در گرم ماده خشک)، کلروژنیک اسید(25/2 درصد در ماده خشک)، قدرت مهارکنندگی رادیکال آزاد DPPH (34/92 درصد) و قدرت احیاءکنندگی (16/2) عصاره برگ در مرحله غنچه دهی مشاهده شد. همبستگی مثبت و معنی داری بین فنل کل با فلاونوئید کل و فعالیت آنتی اکسیدانی وجود داشت. همچنین رابطه بین کلروژنیک اسید با قدرت مهارکنندگی رادیکال آزاد DPPH و قدرت احیاءکنندگی مثبت و معنی دار بود. با توجه به نتایج حاصله، برداشت برگ کنگرفرنگی در مرحله غنچه دهی به لحاظ دارا بودن ویژگی های فیتوشیمیایی و فعالیت آنتی اکسیدانی مطلوب، مناسب تر از سایر مراحل رشدی است.

گیاهان Thymus و Zataria به دلیل داشتن متابولیت های ثانویه از جمله تیمول و کارواکرول، به صورت گسترده مصرف داروئی دارند. این تحقیق به منظور ارزیابی و مقایسه کمیت و کیفیت ماده موثره سه ژنوتیپ گونه آویشن شیرازی (Zataria multiflora)، آویشن دنایی(Thymus daenensis)و آویشن آرمنیاکوس(Thymus armeniacus)در شرایط یکنواخت محیطی درسال 1395 در دانشگاه شهرکرد انجام گردید. در این راستا در شرایط گلدانی و در مرحله 50 درصد گلدهی سرشاخه های گلدار هر ژنوتیپ از بوته های دو ساله و از فاصله پنج سانتی متری سطح خاک برداشت و با استفاده از روش فضای فوقانی-کروماتوگرافی-طیف سنجی جرمی، آنالیز ترکیب های ماده موثره انجام شد. نتایج نشان داد غالب ترکیب های شناسایی شده از نوع ترکیب های منوترپنی بود. میانگین میزان تیمول و کارواکرول سه ژنوتیپ Zataria multiflora بیش از گونه های Thymus بود. ترکیبات آلفا-پینن و بتا-پینن تنها در سه گونه آویشن شیرازی مشاهده گردید. ترکیباتی همچون آلفا-تریپینول، لینالول و ترپپینولن گونه آویشن شیرازی بیش از دو گونهThymus می باشد. در مقابل ترکیبات بتا-بیسابولن، آلفا-ترپینن و پاراسمین تنها در گونه های Thymus وجود داشتند و در سه ژنوتیپ آویشن شیرازی دیده نشد.

آلودگی های زیست محیطی، از جمله فلزات سنگین یکی از معیارهای کنترل کیفیت گیاهان دارویی و محصولات فرآوری شده ی آنها می باشند. به منظور بررسی اثر آلودگی های صنعتی بر برخی واکنش های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گیاه پنیرک (Malva neglecta L. )، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در اراضی کشاورزی اطراف شهرک صنعتی بندر گز در استان گلستان در بهار 1392 اجرا گردید. فاکتور اول شامل فاصله از منبع آلودگی در چهار سطح (شاهد، 100، 200و 300 متر) و فاکتور دوم نوع اندام گیاه (هوایی و ریشه) بود. کرت شاهد نیز در همان منطقه در فاصله 1000 متری از منبع آلودگی در نظر گرفته شد. در این آزمایش مقدار آنتوسیانین، قند محلول کل، فلاونوئید، پروتئین، پرولین، آنزیم پراکسیداز، کاتالاز، گلیسین بتائین و آرسنیک و کادمیوم خاک و گیاه اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد بیشترین میزان آنتوسیانین (37/6 میکرومول در گرم وزن تر اندام هوایی)، ، قند محلول (04/42 میلی گرم در گرم وزن خشک اندام هوایی)، پرولین (05/15 میکرومول در گرم وزن خشک اندام هوایی) و گلیسین بتائین (99/46 میکروگرم در گرم وزن خشک اندام هوایی) در تیمار 200 متر فاصله از منبع آلودگی به دست آمد. بیشترین میزان پروتئین (099/0 گرم در کیلوگرم وزن خشک)، فلاونوئید (305/1 میلی گرم در گرم وزن خشک اندام هوایی)، آرسنیک (37/515 میکروگرم در کیلوگرم اندام هوایی) و فعالیت آنزیم های کاتالاز و پراکسیداز (به ترتیب 84/8 و 62/25 میکرومول آب اکسیژنه بر دقیقه ) مربوط به تیمار 100 متر فاصله از منبع آلودگی بود.

تنش خشکی به عنوان یکی از مهم ترین عوامل محدود کننده رشد در نظام های کشاورزی می تواند بر رشد، عملکرد و مواد مؤثر دارویی گیاهان دارویی و معطر خسارت وارد کند. آزمایشی به منظور بررسی اثر فراوانی آبیاری شامل 4، 6 و 8 روز یک بار بر عملکرد کمی و کیفی اسانس گیاه مریم گلی (Salvia officinalis L. ) در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد در سال 1395 اجرا شد. اسانس به روش تقطیر با آب با استفاده از کلونجر از برگ های خشک شده در سایه گیاه مریم گلی که در مرحله شروع گلدهی برداشت شده بودند، فرآیند استخراج انجام شد. اسانس های حاصل از تیمارهای مختلف با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه فیتوشیمیایی قرار گرفتند. اثرات سطوح مختلف آبیاری تأثیر معنی داری بر عملکرد اسانس، مقدار 1و8-سینئول به عنوان ترکیب اصلی و نیز ترکیبات لیمونن و آلفا-هومولن داشتند. بیشترین عملکرد اسانس و مقادیر ترکیبات 1و8-سینئول (05/11 درصد)، لیمونن (67/2 درصد) و آلفا-هومولن (32/1 درصد) از فراوانی آبیاری 8 روز حاصل گردید. احتمالاً چنین به نظر می رسد که افزایش فواصل آبیاری با القای تنش خفیف تا ملایم خشکی می تواند در افزایش عملکرد و ویژگی های کمی و کیفی اسانس گیاه دارویی مریم گلی مؤثر باشد.

گیاهان دارویی به عنوان منبع غنی از عناصر معدنی و متابولیت های ثانویه، از گذشته های دور نقش مهمی را در پیشگیری ودرمان بیماری ها ایفا کرده اند. در این تحقیق مقادیر تعدادی از عناصر معدنی و کربوهیدرات های موجود در صمغ کتیرای شش استان مختلف (آذربایجان غربی، همدان، چهارمحال وبختیاری، یزد، کرمان و اصفهان) مورد بررسی قرار گرفتند. پس از جمع آوری صمغ کتیرای گون سفید (Astragalus gossypinus Fischer) دربازه زمانی اواخر خرداد تا اواسط شهریور ماه سال1391 عناصر معدنی آن شامل فسفر، پتاسیم، آهن، منیزیم و روی با استفاده از دستگاه های نور سنج شعله ای، طیف سنجی و جذب اتمیک اندازه گیری شدند. جهت تعیین قندهای گلوکز، فروکتوز و ساکارز از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) استفاده گردید. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که اختلاف معنی داری در سظح یک درصد در بین عناصر معدنی و کربوهیدراتهای مکان های مورد مطالعه مشاهده شد، به گونه ای که بیشترین میزان منیزیم، آهن و روی مربوط به کتیرای استان همدان و بیشترین مقدار عناصر پتاسیم و فسفر از کتیرای استان آذربایجان غربی به دست آمد. نتایج نشان داد که در کل عنصر پتاسیم بیشترین و عنصر آهن کمترین مقدار را در بین عناصرداشتند. بیشترین میزان کربوهیدرات های گلوکز (87 واحد)، فروکتوز (72. 5 واحد) و ساکارز (23. 1 واحد) به ترتیب از صمغ کتیراهای استان چهارمحال و بختیاری، همدان و آذربایجان غربی به دست آمد. با توجه به تفاوت میزان عناصر معدنی و قندهای موجود در کتیراهای مورد مطالعه در استان های مختلف، می توان آن را در صنایع مختلف ازجمله دارویی، بهداشتی و غذایی مورداستفاده قرار داد.