مطالعات ادبیات کودک
سال:1398 | دوره:10 | شماره:2 (پیاپی 20) |تعداد مقالات:9

لالایی ها یکی از شاخه های ادبیات عامه محسوب می گردد که از حیث پرداختن به مسایل کودکانه و مخاطب خردسال، در زیرمجموعه ی ادبیات کودک نیز قرار می گیرد. لالایی ها را می-توان نخستین نغمه های مختص کودکان در نظر گرفت که قدمتی به اندازه پیدایش بشر داشته اند. انعکاس مسایل سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی در قرون متمادی در لالایی ها مشهود بوده است، تا جایی که همین مطلب را می توان یکی از علل اساسی ماندگاری لالایی ها تلقی نمود. تغییرات محتوایی لالایی-ها متناسب با مسایل هر دوره سبب پیدایش بستری مناسب برای آگاهی از مسایل غالب در زمان سرایش این زیر ژانر گردیده-است که نمود مسایل اجتماعی نیز از این امر مستثنی نیست. تجلی مسایل اجتماعی در لالایی های نوین که شاعران زمام دار سرایش لالایی ها گردیده اند، بیش از لالایی های قدیمی است که مادران سرایش را برعهده داشته اند، همین امر بر ضرورت بررسی بازتاب مسایل اجتماعی در لالایی های نوین می افزاید. پژوهش صورت گرفته نشان می دهد که در لالایی های نوین بنا به تغییرباورها و ساختارهای حاکم بر جامعه، محتوای لالایی ها در همه ی ابعاد به روز شده است. جدا از عوامل بیرونی چون توسعه ی صنعت یا عوامل جمعیتی، ایدیولوژیک، عاملی شتاب دهنده در جهت تغییر اجتماعی در جامعه محسوب می شود که در لالایی های شاعران معاصرنیز نفوذ یافته و سبب تغییر در محتوا و مضمون، موتیف های رایج در لالایی ها و فضای حاکم بر لالایی های معاصرشده است. در این پژوهش در پی آن هستیم که با روش توصیفی تحلیلی لالایی های عصر حاضر را از منظر اجتماعی مورد بررسی قرار داده و به تاثیرات این مسایل بر محتوای لالایی ها بپردازیم.

این پژوهش با هدف بررسی نظر و سلیقه نوجوانان نسبت به آثار داستانی، با رویکرد کمی و از طریق پرسش نامه ای محقق ساخته به انجام رسیده است. نمونه آماری شامل 484 نوجوان پایه هفتم و هشتم (243 نوجوان دختر و 241 نوجوان پسر) است که به صورت تصادفی از مدارس 4 ناحیه آموزش و پرورش شیراز انتخاب شده اند. تحلیل یافته ها با استفاده از روش های آمار توصیفی نشان می دهد 6/71% دختران و 2/45% پسران داستان می خوانند. همچنین رمان ها و داستان های بلند، محبوبیت بیشتری نسبت به داستان های کوتاه، داستانک و دیگر گونه ها دارند. مهم ترین منبع تامین کتاب های داستان برای نوجوانان پسر و دختر، خرید کتاب و سپس مطالعه ی اینترنتی است. محبوب ترین نوع داستان در میان همه ی نوجوانان داستان های واقع گرا و پس از آن فانتزی ها هستند. دختران بیشتر طرفدار موضوعات عشقی-عاطفی و پسران بیشتر متمایل به خواندن موضوعات پلیسی-جنایی اند. گرچه در انتخاب لحن و فضای داستان بین دختران و پسران نوجوان اختلافاتی وجود دارد اما در مجموع داستان های ماجراجویانه و ترسناک بیشترین طرفدار را دارند. مقایسه ترجیحات نوجوانان در انتخاب گونه و موضوع داستان و نیز مقایسه جذاب ترین داستان های خوانده شده توسط آنان با کتاب های منتخب شورای کتاب کودک در سال های 88 تا 90 حاکی از فاصله نشر، با سلیقه و انتخاب نوجوانان است.

در این پژوهش رمان «هستی» نوشته فرهاد حسن زاده بر اساس نظریه شخصیت اریکسون تحلیل شده است. داستان هستی فرایندی منسجم از تجربه های فردی و اجتماعی نوجوانی را بیان می کند که با گسست از دوران کودکی بحران های روحی و تعارضات اجتماعی را در یکی از بحرانی ترین شرایط اجتماعی از سر می گذراند. نویسنده تلاش کرده است با برجسته سازی کنش های فردی و اجتماعی هستی در موقعیت جنگ، شخصیت داستان را در صیرورت رشد اجتماعی به عنوان بخشی از رشد همه جانبه کودکان نشان دهد. بر اساس فرایند رشد شخصیت، زمینه های بی هویتی فردی برای نوجوان داستان به شکلی برجسته نمایش داده می شود، اما او هویت خود را به مدد الگوی مناسب بازمی یابد. شخصیت اصلی داستان «هستی» نوجوانی است که در جست و جوی هویت خود با همسانی درونی، نیروی بنیادین وفاداری را در کاربست نقش ها، عقیده و حتی رفتارهای متفاوت به دست می آورد. هستی در پایان داستان با قرار گرفتن در«نقش اجتماعی کارآمد» و «وحدت هویت در برابر سر درگمی نقش» به مرحله ای تازه از مجموعه مراحل هشت گانه رشد اریکسونی وارد می شود.

روان شناسی و کاربرد آن در زندگی امروزه دارای اهمیت بسیاری است. این علم از دیرباز با سایر علوم از جمله ادبیات ارتباط دوسویه ای داشته است. در این گونه از پژوهش های میان رشته ای، آثار نویسندگان از جنبه های مختلف روان شناسی تحلیل و بررسی می شوند. در این جستار با وام گرفتن از نظریه شخصیت آدلر، روان شناس اتریشی، به علل ایجاد احساس حقارت در شخصیت های دو اثر از مهدی رجبی، نویسنده خوش ذوق و خلاق کودک و نوجوان به نام های کنسرو غول و یوناتارای گم شده، پرداخته ایم. محیط (خانه/ مدرسه) علتی اساسی در ایجاد احساس حقارت در کودک و نوجوان شناخته شده است. در این پژوهش تاثیرات محیط خانه در شکل گیری احساس حقارت در فرد مانند افسردگی والد، داغدیدگی، فقر و نداشتن سرپرست مناسب و تاثیرات محیط مدرسه در شکل گیری احساس حقارت در فرد چون آزار و اذیت فیزیکی، نسبت دادن صفات ناپسند توسط دانش آموزان و سرزنش مربیان، در شخصیت های این دو اثر، بررسی شده است. این پژوهش با رویکرد کیفی تحلیل محتوا بررسی شده و جملات و معانی مستتر در آن نیز بر اساس نظریه شخصیت آدلر از نوع تحلیل قیاسی انجام شده اند. نتایج در این پژوهش نشان داد که نقش و تاثیر محیط مدرسه نسبت به تاثیر محیط خانه در به وجود آمدن احساس حقارت در شخصیت های داستانی رجبی، بیشتر است. با توجه به بررسی نمونه های متن در این دو اثر، علل به وجود آمدن احساس حقارت هم در بخش تاثیر محیط خانه و هم در بخش تاثیر محیط مدرسه در رمان نوجوان کنسرو غول بیشتر از کتاب یوناتارای گم شده مشاهده شد. تاثیر محیط خانه و محیط مدرسه در ایجاد احساس حقارت در توکا، شخصیت اصلی کتاب کنسرو غول نیز نمود بیشتری دارد.

تبدیل داستان های خردسالان به نمایشنامه و فیلمنامه در رسانه هایی مانند تلویزیون، رادیو وصحنه تیاتر و. . . از طریق شناخت و دسته بندی قابلیت های نمایشی آن ها، به ماندگاری این آثار، تاثیرپذیری، آموزش بهتر و نشاط بیشتر خردسالان می انجامد و بهبود کیفیت گونه های نمایشی کودکانه را به دنبال دارد. خوانش یازده داستان از میان داستان های بی شمار گروه سنی الف و ب و استخراج عناصر روایی-نمایشی آن ها نشان می دهد که برخی دارای ظرفیت های گسترده و برخی دارای ظرفیت های محدود (ویژه) نمایشی برای تبدیل به انیمیشن های کوتاه، نمایش های رادیویی و عروسکی یا صحنه هستند و این ظرفیت ها در بافت اولیه داستان ها وجود دارند. در نظر گرفتن میزان کنجکاوی، شکیبایی، علایق و رشد ذهنی کودک از یک سو و ویژگی های انواع طرح های روایی و تطبیق دهی آن ها با ساختارهای گوناگون نمایشی از سوی دیگر در تعیین نمایش های پیشنهادی نقش و اولویت بندی آن ها برای هر داستان نقش به سزایی دارد.

کلیله ودمنه یکی از یادگارهای ماندگار گذشته است که ویژگی های ارزشمند دارد و پژوهش های گوناگون را به خود اختصاص داده است. از امتیازهای ارزنده ی کلیله ودمنه می توان به ظرفیت های روایی و تمرکززدایانه ی این متن برای بازنویسی اشاره کرد. در این مقاله که برآمده از پژوهشی گسترده است، ظرفیت های روایی و تمرکززدایانه ی باب هفتم کلیله ودمنه، بر پایه ی الگوی ماریا نیکولایوا در روایت مندی و شگردهایی که خسرونژاد و مرادپور برای تمرکززدایی یافته اند، بازشناسی و بررسی می شود. یافته های پژوهش نشان می دهد باب هفتم کلیله ودمنه درصورتی که با توجه و تکیه به ظرفیت های روایی و تمرکززدایانه و تقویت آن ها بازنویسی شود، داستانی جذاب و خواندنی برای کودکان خواهد بود، به ویژه اگر با انتخاب زبانی ساده اما پویا و روان بازنویسی گردد که در آن شخصیت ها هر یک با لحنی ویژه و مناسب خود سخن بگویند. از ویژگی های روایی شایسته ی توجه در بازنویسی این متن موارد زیر را می توان برشمرد: پیرنگ ساده، گره افکنی و تعلیق، شخصیت پردازی توجه برانگیز و گفت وگوهایی که ضمن ایجاد تعلیق و کشش، آموزه هایی ارزشمند را غیرمستقیم به کودک انتقال می دهند و. . . . همچنین وجود نه شگرد تمرکززداینده، شایستگی این داستان را برای بازنویسی بیشتر نمایان می کند: پایان خوش و آگاهی خواننده از آن در آغاز، اغراق در تمرکزگرایی شخصیت ها، مداخله و تغییر چندباره ی راوی، خودنمایی یا خودفاش سازی داستان، سپیدنویسی، غافلگیری مخاطب با چاره اندیشی شخصیت ها، مناظره که هم بازتاب تمرکززدایی شخصیت ها و هم موجب تمرکززدایی خواننده است، ساختار قصه درقصه و جابه جایی قهرمان.

ترجمه ادبیات کودکان و نوجوانان، حوزه ای از ترجمه است که ویژگی ها و دشواری های خاص خود را دارد؛ بررسی ها نشان داده است که علیرغم تصور غالب افراد، برگردان آثار حوزه ادبیات کودک و نوجوان، به مترجمی زبده و آگاه نیاز دارد؛ مترجمی که به روانشناسی کودک، مراحل رشد زبانی این گروه سنی و تفاوت های فرهنگی زبان های مورد مطالعه خود، آگاهی و شناخت کافی داشته باشد. نگارندگان در این نوشتار سعی کرده اند با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و تطبیق مجموعه داستانی «حکایات النخله الخضراء» با ترجمه فارسی آن، به دشواری های ترجمه ادبیات کودکان و نوجوانان، از عربی به فارسی پرداخته و با ذکر شواهدی از این مجموعه، بایسته های ترجمه داستان های کودکانه را، با تکیه بر دیدگاه های نظریه پردازانی همچون اوتینن، کلینبرگ و دال، تحلیل و بررسی کنند؛ نتایج این جستار نشان می دهد که مترجم در این مجموعه با چالش هایی از قبیل: تفاوت های فرهنگی و زبانی عربی-فارسی، عدم ارتباط متن و تصویر و غفلت از اهداف آموزشی و تربیتی نهفته در اصل داستان ها روبرو بوده است.

ماهی سیاه کوچولو، از کتاب هایی است که در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان جایگاه ویژه ای دارد، معنای استعاری و انقلابی این کتاب از همان ابتدا مورد توجه ناقدان بوده است. اما رضا رهگذر این کتاب را فاقد معنای استعاری می داند؛ او با توجه به سیاه بودن ماهی این رنگ را فاقد معنای انقلابی می داند. در این مقاله با استفاده از برخی رهیافت های هرمنوتیک، معنای رنگ سیاه را دنبال نموده ایم. بدین منظور، معنای رنگ سیاه را در تصویری از یک منظومه داستانی و سه مقاله دیگر کاوش نموده ایم. به علاوه نشان داده ایم که انقلابات آزادی بخش ضد استعماری مخصوصا در آفریقا که همان زمان در حال رخ دادن بود مورد توجه آزادیخواهان کشور ما بوده است. با استفاده از این موارد توانسته ایم نشان دهیم، پیش از انقلاب اسلامی سال پنجاه و هفت رنگ سیاه، معنای انقلاب و ایستادگی در برابر استعمار و استبداد را برای عده ای تداعی می کرده است. پس کاربرد رنگ سیاه در این داستان معنای استعاری خود را دارد. به بررسی رابطه ی داستان استعاری و ادبیات کودک و نوجوان در چند کتاب مرجع ادبیات کودک و نوجوان پرداخته و نتیجه گرفته ایم که آنچه در برخی از این کتا ب ها آمده است، احتیاج به بازبینی و اصلاح دارد.

در شماره ی بهار و تابستان 1397 مجله ی علمی پژوهشی تفکر و کودک مقاله ای چاپ شده است با عنوان «نگاهی دوباره به ویژگی فلسفی و ادبی داستان ها در برنامه ی فبک». نویسندگان این مقاله، آن گونه که در چکیده ی آن آمده، کوشیده اند بر مبنای «برداشتی از فلسفه و ادبیات که در فبک وجود دارد» مولفه های مهم داستان هایی را که در این برنامه استفاده می شود بررسی کنند و سپس «برای روشن تر شدن بحث و عینیت بخشیدن به آن» دو داستان از مجموعه ی داستان های فکری خسرونژاد (1389) را بررسی کنند.