پژوهش زبان های خارجی
سال:1384 | دوره:- | شماره:26 (ویژه نامه فرانسه) |تعداد مقالات:11

شعر فرانسیس پونژ جایگاهی متمایز در گستره ادبیات فرانسه دارد. تصور این «شاعر اشیاء» از جهان محسوس، تفکر خلاق و نوآورش آن چنان استثنایی بود که در چارچوب تنگ الگوی زیبایی شناختی یا فکری نمی گنجد. پونژ هیچگاه نخواست جهان را از ورای ذهنیت یک شاعر نشان دهد یا تبیین نماید. او طرف اشیاء را گرفت و کوشش کرد «کلام را به دنیای خاموش وساکت بازگرداند» . چگونه اشیاء را باید بیان کرد؟ و این بیان چگونه باید باشد تا شاعر در دام عقاید و تصاویر تکراری نیفتد؟ این چالش پایه و اساس تفکر و شعرفرانسیس پونژ است. پژوهش حاضر کوششی است برای دست یافتن به دنیای پونژ او ورای خوانش ژان پیر ریشار از آثار این شاعر که همواره در جستجوی زبان و مادیت زبان در شعر بوده است. چرا که بیش از آن که ابزاری برای ارتباط باشد، نوشتار، از دیدگاه پونژ، نوعی شیوه وروش زیستن است.

به طور بارز زمان از رابطه تشابهی یا دیالکتیکی که با محیط خود برقرار می کند بهره می گیرد. کنش متقابل سازه های درون متنی به تدارک بعد صوری روایت منتهی می شود. حال آن که در این فرایند، این محیط و واقعیت محیط است که محتوای اثر را تشکلیل می دهد؛ همان واقعیت عینی که ما را احاطه می کند و در برگیرنده اندوخته هایی است که در حوزه های مختلف دانش توزیع شده اند. بدین ترتیب علوم تجربی، خصوصا علم فیزیک حامل انواع بازنمودها و نظریه های پرمایه و الهام بخش می باشد که رمان نویس و همچنین منتقد ادبی را، هر کدام در قلمرو تخصصیشان، به خود متوسل می سازد. نظریه هرج و مرج از این قبیل نظریات است و شامل مجموعه ای از مفهوم ها، محاسبات و روندهای خاص است که درمکانیک ذرات به کار گرفته می شوند. ما در این مقاله صرفا به بررسی اجمالی چگونگی تاثیر گذاری این نظریه بر اصول انتقادی و نیز بر خود آثار (با استفاده از کتابهای دریاچه و چروکی نوشته ژان اشنوز) خواهیم پرداخت.

همان گونه که می دانیم پیوستگی یک داستان روایی، به هنگام خواندن، مستلزم ایجاد ارتباط میان شبکه های متعدد معنایی است که در جای جای آن وجود دارند و به آن شکل می دهند. در داستان های ژان فیلیپ توسن، سکانس روایی به مانند یک کل حاوی معنا عمل می کند. هر سکانس، که خود به واقع قطعه ای مستقل محسوب می شود، قرار است واحدی بسته یا هسته ای دارای معنا و خود بسنده را تشکیل دهد. از آنجا که ساختار آثار وی به گونه ای نیست که خوانندگان را به سوی راه حلی نهایی سوق دهد، مخاطبان وی، چنانچه بخواهند به ارزیابی درستی از معنای این آثار دست یابند، ناچارند از میان سکانس های یاد شده و یا مجموعه ای از آن ها دست به انتخاب بزنند. مطالعه حاضر سعی دارد تا به گونه ای اجمالی و البته ضروری، از مفاهیم ”درونمایه“ و ”ایزوتوپی“ تعریفی نو ارایه داده، ویژگی منحصر به فرد شیوه روایی خالق دوربین عکاسی را آشکار سازد.

آنچه که مسلم است هر رشته ای از علم یا ادبیات وهنر نیاز به روشها و ابزار تحقیقاتی خاص خود دارد و به مدد این ابزار است که می توان به موقعیت رشته های خاص و حتی میان رشته ها، با توجه به ملاک اعتباری  هر یک از آنها از دیدگاه معرفت شناختی پرداخت؛ اما این ملاک زمانی پاسخگوست که منطبق با ماهیت «علمی- انسانی» باشد. از این رو آنچه در این مقاله مد نظر ماست ارائه بازتابی غیر انتقادی از تحولات اخیر به رویکرد تطبیقی پژوهش ادبی در زمینه ادبیات فرانسوی زبان می باشد؛ آن هم با تاکید بر این نکته که شکوفایی این پژوهش تطبیقی مدیون تنوع آثار تالیفی به زبان فرانسه و همچنین تحول در کیفیت این آثار است که پیشرفت در زمینه های پژوهشی این رشته را فراهم آورده است.

رمان، از بدو پیدایش تا به امروز، اسطوره زدایی را به نحوی مداوم و مستمر تجربه کرده است. این تجربه که همواره با تخریب و در هم شکستن هنجارهای نوع ادبی رمان نیز همراه بوده است، درحقیقت بازتابی است از بحرانی که جهان قهرمان داستان را فرا گرفته است. با این وصف، به موازات هر کنشی مبنی بر اسطوره زدایی، کنش دیگری نیز شکل می گیرد که اساسش بر احیای اسطوره استوار است. این فرایند کم و بیش همیشه با ایجاد اسطوره هایی نوین همراه بوده است. آزاده خانم ونویسنده اش یا آشویتس خصوصی دکتر شریفی (چاپ دوم)، به قلم رضا براهنی، بازگوی چنین تمایلی است؛ تمایل مستمر برای از بین بردن اسطوره ها با هدف ایجاد سلسله ای مرکب از «اسطوره های شخصی ونو».

بحران هویت وجستجوی خویشتن خویش موضوعی است که از قرن شانزدهم یعنی از دورانی که اومانیسم انسان را از ماهیت فردی خویش آگاه ساخت، مورد توجه نویسندگان فرانسوی قرار گرفته است. مسئله جستجوی هویت همواره با اسطوره "عصر طلایی" در هم آمیخته: این عصر بیانگر بهشت زمینی، دست نیافتنی و آرمانی است، جزیره ایست که نیک بختان در آن به دور از رنج کارها و پیکارها به سر می برند. ادبیات پایانی قرن بیستم نیز به نحوی مسئله جستجوی هویت را مورد توجه قرار داده: هر نویسنده به سبک خویش به آن پرداخته است. درمیان سایر آثار داستانی این قرن، اثر ژان- ماری گوستاو لوکلزیو نیز به طرح موضوع جستجوی هویت درقهرمان داستان خویش که شباهت های فراوانی با نویسنده دارد پرداخته و نشان داده که این تلاش به کشف مهمی می انجامد: کشف عصر طلایی، یعنی تنها گنجی که می تواند تعامل و توازن میان انسان و طبیعت را به ارمغان آورد و بیگانگی او با جهان پیرامونش را از میان بردارد. بنابراین نویسنده مقاله تلاش می نماید تا نشان دهد که چگونه قهرمان اصلی داستان، به مانند سالکی، پس از پیمودن سیر آیینی خود، به واسطه شناخت هویت خویش به جهانی آرمانی دست می یابد. به این ترتیب جوینده طلا، درسیر کیمیایی خود، دگرگون و شیفته گنجی دیگر می شود: گنجی که تنها به واسطه دستیابی به عصر طلایی از طریق دستیابی به هویت خویش میسر می شود.

اونوماستیک علمی است که براساس آن می توان به رابطه بین شیء و نامی که برآن نهاده شده است یا، به دیگر تعبیر، به رابطه میان دال و مدلول پرداخت. نامگذاری شخصیت ها و همچنین پاره ای از مکانهای داستان می تواند به موضوع این علم بدل شود. چنین رابطه ای همواره در ادبیات جهانی به عنوان شگردی که نویسنده از طریق آن ناگفته هایی را در مورد شخصیت های داستانش با خواننده در میان می نهاد مطرح بوده است.ادبیات معاصر ایران نیزاز این قاعده مستثنا نیست. در این مقاله تلاش کرده ایم تا با تکیه بر تحقیقی از مقوله اونوماستیک به دو شیوه نگرش متفاوت از دو داستان پرداز مطرح ایرانی، احمد محمود و محمود دولت آبادی، بپردازیم.

شخصیت تئاتر ابالدیا که در نگاه اول مضحک و سرگرم کننده به نظر می آید، اغلب از سرنوشت تلخی که خشونت و بی رحمی دنیای مدرن برای او رقم زده در هراس است. شخصیت های محوری نمایشنامه های او که عمدتا مردان هستند، در اندیشه دگرگون ساختن نظام حاکم بر جهان و یا دست کم بهبود موقعیت خود و رهایی از بن بستی که در آن گرفتار آمده اند می باشند. آنها وحشت زده و ناامید به دنبال راه نجاتی می گردند. این مردان در جستجوی خود تنها بر صحنه ظاهر نمی شوند؛ در بسیاری از موارد شخصیت زنی در نقش های  متنوع آنهارا همراهی می کند و به یمن وجود این زن است که سرانجام شخصیت مرد موفق می گردد تا به وضعیتی رسد که خویشتن را هماهنگ با خود و با عالم هستی ببیند. توزیع نقشها بدین گونه، نشانه اهمیتی است که ابالدیا برای شخصیت زن قائل است و بدین ترتیب ایمان، امید و اعتمادی که به توانایی های او دارد را به خوبی بیان می کند.

به نظر آدام زوسکی و دلماس زبانها به دلیلی ساده و اساسی همدیگر را تبیین میکنند: در واقع عملیات عمیق زبانی (مکانیزم های انتزاعی) بطور کلی واحدند. آنچه دستخوش تغییر می شود، نشانه های ظاهری این عملیات است. این نشانه ها در هر زبان، خاص همان زبان اند و همین ویژگی سر آغاز گونه گونی زبان هاست. به نظر ما زبان شناسی مقابله ای روش مناسبی است بر آن دسته پژوهش ها که در پی آن اند تا نشان دهند که آموزش زبان، بدون شناخت و درک درست و اصولی از زبان شناسی، نادرست و ناممکن است. زبان آموزان ایرانی به ویژه در کاربرد اشکال زمانی مرتکب اشتباهات فراوانی می شوند. از این رو آنچه در نخستین رویکرد جالب می نماید، تقابل ساختارهای شرطی فرانسه- فارسی بر اساس مجموعه ای ادبی است. امتیاز این پژوهش استواری آن بر ابزاری است که عبارات و جملاتی را بررسی می کند که به علت کاربردی عمومی و سهولت آن، برای هر خواننده با هر بضاعتی، قابل وارسی است. مقاله حاضر با رویکردی تطابقی آن دسته از معادلات فارسی را مورد بررسی قرار می دهد که جزوی از ساختار نظام شرطی زبان فرانسه اند.

برخلاف جریان غالب درشعر قرن نوزدهم که متاثر از فضای نامطلوب سیاسی- اجتماعی آن روزگار و سرخوردگی پی در پی نویسندگان، شدیدا درونگر و گریزان از واقعیت های عصر خود بود، مجموعه اشعار مکافاتها با تعهدی کم نظیر در متن جامعه وارد شد و کژی های آن را نقادانه به تصویر کشید. ویکتور هوگو در ظاهر پیکان حملات خود را متوجه یک واقعه تلخ تاریخی یعنی کودتای ناپلئون سوم می نماید ولی با تاملی دقیق شعر او به مراتب عمیق تر جلوه میکند. مکافاتها درواقع ترسیم حرکت بشر از بدی به سمت نیکی و رهایی است. هوگو چون فیلسوفان تاریخ، حرکت و پیشروی تاریخ را معنادار و جهتمند معرفی می کند و خود نیز با پیشگویی سقراط امپراطور که سرانجام نیز محقق شد، گواهی روشن و دلیلی بی بدیل بر مدعای خویش می آورد. بنابراین تاکید بر وقایع تاریخی ومخصوصا سرنوشت محتوم ناپلئوم سوم بیشتر بیان مصداق است و اثر یقینا از نمونه ها فراتر می رود . در این میان نقش شاعر رهبری حرکت است اما نه با تیر وجوشن که باتیغ سخن. هوگو خود را مکافاتها به غایت و بی کم و کاست از تمام امکان کلام و اصناف بیان بهره می برد. مقاله حاضر با مطالعه چگونگی ارتباط اثر با واقعیتهای زمانه و نقش زبان و سخن شاعر، به نگرش فرازمانی هوگو می پردازد.