مطالعات برنامه درسی
سال:1388 | دوره:4 | شماره:13-14 |تعداد مقالات:9

هدف پژوهش حاضر، انطباق و اعتباریابی مقیاس "ارزیابی باورهای معرفت شناختی علوم فیزیکی" برای دانش آموزان ایرانی دوره راهنمایی بود. بدین منظور گروهی متشکل از 415 دانش آموز (207 دختر و 208 پسر) از مدارس استعدادهای درخشان، نمونه و عادی دولتی انتخاب شده و به عنوان آزمودنی در این پژوهش شرکت نمودند. تحلیل عاملی مقیاس نشانگر چهار بعد مستقل پیچیدگی ساختار دانش، یادگیری تدریجی و تجمعی، تغییرپذیری توانایی و نقدپذیری دانش بود. الگوی همبستگی بین ابعاد مزبور و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در درس علوم تجربی شواهدی دال بر روایی سازه ای و پیش بین این مقیاس فراهم ساخت. ثبات داخلی یکایک ابعاد مقیاس به روش آلفای کرونباخ محاسبه و ضرایب در حد قابل قبول بود. یافته ها نشان داد که از میان ابعاد این مقیاس، بعد پیچیدگی ساختار دانش بیشترین سهم را در پیش بینی پیشرفت تحصیلی در درس علوم تجربی به خود اختصاص می دهد. بررسی تفاوت های جنسیتی در این ابعاد نشان داد که دختران در مقایسه با پسران از باورهای رشد یافته تری در دو بعد پیچیدگی ساختار دانش و یادگیری تدریجی و تجمعی برخوردارند. افزون بر این، یافته های پژوهش نشانگر آن بود که دانش آموزان مدارس تیزهوشان در مقایسه با دانش آموزان سایر مدارس در بعد پیچیدگی ساختار دانش از باورهای رشد یافته تری برخوردارند، اما در بعد تغییر پذیری توانایی و نقدپذیری دانش، دانش آموزان مدارس نمونه دولتی، باورهای رشد یافته تری را نشان می دهند.

یکی از رویکردهای مهم تربیت اخلاقی،" تربیت منش" است که در آن روی ایجاد و پرورش چند ارزش اساسی تاکید می شود. در عصرحاضر عوامل گوناگونی از قبیل ضعیف شدن نقش خانواده در تربیت، آسیب پذیری کودکان و نوجوانان به علل متفاوت، توجه زیاد به فرد گرایی، و نسبیت گرایی و نقش مهم ارزش های اخلاقی در ترمیم آسیب های اجتماعی، موجب شده اند که در نظام های آموزشی، تربیت منش بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گیرد. یکی از صاحب نظران این عرصه، توماس لیکونا است که الگوی جامعی را در تربیت منش ارایه کرده است. الگوی لیکونا دو سطح درون کلاسی و برون کلاسی دارد. او لیکونا در الگو خود 12 راهبرد برای دو سطح فوق ارایه کرده است. در این مقاله، ابتدا مبانی الگو شامل مبانی هستی شناسی، انسان شناسی، معرفت شناسی و ارزش شناسی از الگو استنباط و ذکر شده و راهبردها، اهداف، اصول و روش های الگو بیان شده است. سپس به اختصار شرح آرای علامه طباطبایی که یکی از اندیشمندان معاصر در عرصه تربیت اخلاقی به شمار می رود، آمده و این الگو با عنایت به دیدگاه علامه طباطبایی نقد و بررسی شده است.

این مقاله در بادی امر در پی آن است تا موضوع فلسفه معلمی و فلسفه تدریس معلم را به موضوعی قابل بحث و بررسی در محافل تربیتی تبدیل کند. برای این کار، به طور مختصر به سوابق تاریخی چنین موضوعی از خلال دیدگاه فلاسفه تربیتی و مربیان پرداخته شده است. در این بررسی معلوم گردید معلم در تاریخ فلسفه تربیتی بیشتر به عنوان عنصری از عناصر تعلیم و تربیت و برنامه درسی مد نظر قرار گرفته و کمتر به عنوان عامل اصلی به آن نگریسته شده است. تدوین بیانیه فلسفه تدریس ماحصل این مقاله است و این اعتقاد وجود دارد که اگر معلمان تشویق شوند که به چنین کاری دست زنند. نگرش فلسفی آن ها نسبت به تربیت و تدریس شکل خواهد گرفت و برخی از آنان توانایی فلسفه ورزی خواهند یافت و عده کمی نیز به دانش فلسفه تعلیم و تربیت تسلط پیدا خواهند کرد. برای نمونه فلسفه معلمی هگل از خلال مرور عقاید تربیتی او آورده شده است. در پایان در قالب اشارات برنامه درسی صور مختلفی که می توان از طریق آن ها به فلسفی معلمی نگریست و برنامه درسی، فلسفه در تربیت معلم را سازمان داد، نظیر نگرش فلسفی معلم، فلسفه ورزی معلم و دانش فلسفی معلم و محتوا و فعالیت هایی که می توان برای این صور در نظر گرفت، ارایه شده است. با در نظر آوردن سه رویکرد پیش گفته برنامه ای درسی برای فلسفه تربیت معلم پیشنهاد شده است که به تناسب نیاز، می تواند به یکی از رویکردها بیشتر از دیگری بپردازد.

در طراحی و برنامه ریزی درسی آموزش های فنی و حرفه ای نیازسنجی و براورد نیاز از اهمیت خاصی برخوردار است. دشواری تجزیه و تحلیل عوامل تاثیر گذار و تعیین میزان تاثیر هر کدام، نیازسنجی را برای برنامه ریزان درسی این دوره ها بسیار سخت و پیچیده کرده است. جهت گیری فناوری، جهت گیری اشتغال، جهت گیری آینده، جهت گیری جمعیتی، نحوه ادامه تحصیل فارغ التحصیلان و نیازهای کنونی بخش صنعت، خدمات و کشاورزی، از عمده پارامترهای تاثیر گذار در این نیاز سنجی هستند. این که آموزش های فنی و حرفه ای در دوره متوسطه نیازمند پاسخ گویی به کدام یک از این جهت گیری هاست و وزن و سهم هر کدام از این عوامل در برنامه های درسی آموزش های فنی و حرفه ای به چه میزان است، و اینکه چه ساختاری برای ارایه آموزش های فنی و حرفه ای متوسطه پاسخگو می باشد، پارادوکس بزرگی را به وجود آورده است.این ساختارهای ارایه آموزش معمولا به دو صورت متداول بروند برنامه درسی را رقم زده اند:الف) آموزشهای فنی و حرفه ای مبتنی بر مدرسه     ب) آموزش های مبتنی بر صنعتحال این سوال مطرح است که: آیا روش سومی نیز می توان به کار گرفت؟ آیا جمع بین این دو الگو امکان پذیر است؟نگارنده مقاله در پی آن بوده است که از طریق بررسی عملکرد هر یک از الگوهای دوگانه در کشورهای گوناگون، رویکرد سومی را به عنوان برنامه درسی فنی و حرفه ای عام دوره متوسطه از طریق ساختاری ترکیبی ارایه دهد.

«تفکر انتقادی» یکی از مولفه های اساسی در تولید برنامه های درسی قصد شده و اجرا شده محسوب می شود و دوره متوسطه نیز نقش کلیدی در حیات اجتماعی همه اقشار جامعه دارد. به همین علت این پرسش مطرح است : «که در برنامه درسی اجرا شده در دوره متوسطه تا چه میزان به پرورش تفکر انتقادی توجه شده است؟»داده های مورد نیاز از طریق مراجعه به کسانی به دست آمدند که متولی برنامه درسی اجرا شده در مدارس محسوب می شوند. 246 دبیر، با تکمیل پرسش نامه اعلام داشتند که با هر یک از عناصر چهار گانه برنامه درسی اجرا شده یعنی هدف ها، محتوا، روش تدریس و ارزش یابی چگونه مواجه می شوند.تحلیل داده ها نشان داد که برنامه درسی اجرا شده به اندازه مورد انتظار به پرورش تفکر انتقادی توجه ندارد.البته بین میزان توجه عناصر برنامه درسی اجراشده به پرورش تفکر انتقادی تفاوت وجود دارد و این تفاوت بین عناصر ارزش یابی- هدف و ارزش یابی- روش تدریس وجود دارد. ترتیب عناصر برنامه درسی از حیث میزان توجه به پرورش تفکر انتقادی عبارت است از: هدف، روش تدریس، محتوا و ارزش یابی. هم چنین بین میزان توجه برنامه درسی اجرا شده به پرورش تفکر انتقادی در مدارس دولتی و غیر دولتی تفاوت وجود دارد و مدارس غیر دولتی دارای وضعیت بهتری هستند.

مقاله حاضر به بررسی مبحث «هویت» در کتاب های درسی جامعه شناسی 1 و 2 (رشته ادبیات و علوم انسانی)، چاپ سال 1386 می پردازد. مولفین این کتاب ها مقوله هویت را در کتاب درسی جامعه شناسی 1 از سطح فردی شروع کرده اند و با تاکید بر هویت ملی در کتاب درسی جامعه شناسی 2، سایر لایه های هویتی، به ویژه هویت قومی را مسکوت گذاشته اند. محققان در صدد بوده اند که رویکرد مسلط بر آموزش مفهوم هویت را در کتاب های درسی جامعه شناسی، برای جامعه چند قومی ایران 1 تحلیل و بررسی کنند.آن ها با روش مطالعه اسنادی و تکنیک تحلیل محتوا، مبحث هویت در کتب مذکور را به چالش کشیده اند. نتایج تحقیق در بخش تحلیل محتوای متون این کتاب ها نشان می دهد که هویت ملی 146 بار، هویت مذهبی 65 بار و هویت قومی 10 مورد، آن هم به صورت کلی، مطرح شده اند. هم چنین نتایج تحلیل تصاویر این کتاب ها نشان می دهد که 64.71 درصد از تصاویر فصلِ هویت کتاب جامعه شناسی 1 به هویت مردان و  23.53درصد به هویت زنان اشاره دارد؛ جامعه شناسی 2، تصاویر مرتبط با هویت مردان 51.72 درصد و تصاویر مربوط به هویت زنان 6.9 درصد از تصاویر فصل هویت را تشکیل می دهند.

هدف اصلی این مقاله تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی در راستای مولفه های آموزش جهانی می باشد. مولفه های پژوهش شامل آموزش صلح، آموزش محیط زیست و آموزش سلامت هستندکه لازمه تربیت شهروند جهانی در هزاره سوم می باشند و توسط سازمان هایی چون یونسکو و یونیسف نیز دنبال می گردند. در واقع با توجه به اقتضائات عصر جهانی شدن، نادیده گرفتن تحولات جهانی در حوزه برنامه ریزی درسی موجب دور بودن فضای مدرسه از زندگی واقعی دانش آموزان شده است. بدین ترتیب در این پژوهش کتاب های درسی دوره ابتدایی بعنوان مهم ترین منبع آموزشی مورد تحلیل قرار گرفت تا مشخص شود تا چه حد در راستای مولفه های آموزش جهانی می باشند. روش مورد استفاده در تحلیل محتوای پژوهش آنتروپی شانون و نیز تحلیل کیفی بوده و واحد تحلیل نیز صفحات (متن، پرسش ها و تمرین ها، تصاویر) در مجموع 3349 صفحه از کتب دوره ابتدایی را شامل می شود. جامعه آماری، کلیه کتاب های درسی دوره ابتدایی، شامل 36 جلد کتاب در سال تحصیلی 1388-1387 در هفت عنوان فارسی (بخوانیم)، فارسی (بنویسیم)، علوم، هدیه های آسمانی، قرآن، ریاضی و تعلیمات اجتماعی و نمونه آماری این پژوهش، شش عنوان فارسی (بخوانیم)، فارسی (بنویسیم)، علوم، هدیه های آسمانی، قرآن و تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی را شامل می شود. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد که به هر سه مولفه آموزش جهانی یعنی آموزش صلح، آموزش محیط زیست و آموزش سلامت به یک نسبت، ولی با توجه به حجم کتاب ها یعنی 3349 صفحه در حد کم پرداخته شده است. و این در حالی است که هر یک از خرده مولفه های آموزش های مذکور بصورت متوازن مورد توجه قرار نگرفته و کتب درسی نیز به یک نسبت مولفه های آموزش جهانی را تحت پوشش قرار نداده اند.