تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1381 | دوره:- | شماره:18 |تعداد مقالات:13

سرشاخه های گلدار آویشن کرمانی Thymus carmanicus JALAS. Spec. nov از ارتفاع 2250 متر کوهستان چهارباغ (استان گلستان)، در اواسط تیرماه 1380 جمع آوری گردید و به روش تقطیر با بخار آب اسانس گیری و بازده اسانس 0.82 بدست آمد. روغن اسانس توسط دستگاه کروماتوگراف گازی (GC) و دستگاه کروماتوگراف گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفت. از میان ترکیبهای شناسایی شده، پولگون (25.37 درصد)، 1و 8- سینئول (9.47 درصد)، کارواکرول (8.94 درصد)،ترانس- پارا- منت، 2- ان- 1- ال (8.49 درصد)، وربنون (8.04 درصد)، بورنئول (6.37 درصد)، پارا- سیمن (6.13 درصد)، منتول (5.76 درصد)، پیپریتون (5.43) و تیمول (3 درصد) بیشترین مقدار از حجم اسانس را به خود اختصاص داده اند.

پونه از جمله گیاهان بسیار مهم معطر و دارویی است که مصارف گسترده ای در صنایع مختلف دارد. هدف از این بررسی شناسایی و کاربرد ترکیب های اسانس پونه می باشد. نمونه کشت شده پونه کرمانی M. longifolia (L.) Hud. var. kermanansis و پونه جنگلی M. longifolia (L.) Hud. var. kotschiana در ایستگاه البرز کرج در زمان گلدهی، برگ و گل برداشت گردید و با روش تقطیر با بخار آب تحت اسانسگیری قرار گرفت. جهت شناسایی ترکیب های اسانس از دو دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده گردید. ترکیب های عمده در اسانس برگ و گل پونه کرمانی عبارت است از: %45.7) piperitenone oside و (%44.3، %30.6) piperitone و (%25.3 و %5.6) piperitenone و (%10.6 و ترکیب های عمده در اسانس برگ و گل پونه جنگلی عبارت است از: %58.2) piperitone و (%64، %26.7) 1,8-cineole و (%28.4 و %4.6) piperitenone oxide و (%2.1.

گونه های نعناع از جمله گیاهان بسیار مهم می باشد که در صنایع دارویی، بهداشتی و غذایی مصرف وسیعی دارد. نمونه نعناع فلفلی در تیرماه 1380 از مجتمع تحقیقاتی البرز (مزرعه تحقیقاتی گیاهان دارویی) جمع آوری و از برگ خشک با مقایسه دو دستگاه تقطیر با بخار(طراحی جدید) اسانسگیری بعمل آمد. بازده اسانس نمونه های جمع آوری شده، (طرح 1 و 2 جایمند – رضایی) به ترتیب 0.16 و 0.22 درصد بدست آمد. بعد ترکیبهای اسانس توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی قرار گرفتند. ترکیبهای عمده در طرح –1، عبارتند از: ایزومنتول (41.5 درصد)، ایزومنتون (17.5 درصد)، بتا – اوسیمن (7.8 درصد) و کارواکرول (7.8 درصد) و ترکیبهای عمده در طرح –2، عبارتند از: ایزومنتون (28.6 درصد)، کارواکرول (13.8 درصد)، بتا – اوسیمن (8.4 درصد) و پولگون (7.4 درصد). همانطورکه شرایط منطقه، شامل نوع خاک، آب و هوا می توانند در نتایج یک گونه تاثیر داشته باشند، طراحی های مناسب دستگاه نیز بر میزان ترکیبها در اسانس تاثیر به سزایی خواهد داشت.

سکویا درختی بسیار بزرگ و همیشه سبز است که ارتفاعی بین 45 تا 90 متر دارد. این درخت بومی سواحل اقیانوس آرام است که در ایران نیز کاشته شده است. سرشاخه های انتهایی مورد آزمایش از یکی از پایه های سکویا در نهالستان رضوانشهر در شهریور ماه، جمع آوری شده است. ارتفاع این نمونه حدود 40 متر و سن آن حدود 30 سال بوده است. به منظور تهیه و تکثیر سرشاخه های حاصل از کشت بافت، بخش انتهایی سرشاخه ها در اندازه های یک تا دو سانتیمتر، مورد کشت قرار گرفت.از برگهای جمع آوری شده از پایه اصلی و همچنین برگهای نمونه حاصل از کشت بافت، به روش تقطیر با آب اسانس گیری به عمل آمده است. بعد ترکیبهای تشکیل دهنده اسانسها با استفاده از کروماتوگرافی گازی تجزیهای (Analytical GC) و گاز کروماتوگرافی کوپل شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی قرار گرفت. تعداد 72 ترکیب در اسانس برگ سکویا، نمونه رویشگاه و تعداد 37 ترکیب در اسانس نمونه حاصل از کشت بافت، شناسایی شد. ترکیبهای عمده اسانس برگ نمونه رویشگاه، بتا- فلاندرن و لیمونن (13.30%)، آلفا- پینن (6.83%)، ترپینن- 4- ال (6.47%)، گاما- ترپینن (5.44%) و جرماکرن بی (4.14%) بود در حالی که در اسانس برگ نمونه حاصل از کشت بافت ترکیبهای آلفا- پینن (26.30%)، آلفا- ترپینیل استات (14.40%)، سابینن (13.60%)، گاما- ترپینن (7.10%)، جرماکرندی (6.90%)، بتا- فلاندرن و لیمونن (6.60%) و پارا سیمن (5.00%) اجزای اصلی اسانس بود. با وجود اینکه این ترکیبها در هر دو اسانس وجود دارد، ولی درصد بالاتر برخی ترکیبهای مفید در اسانس نمونه کشت بافت، خواص مفیدتری به این اسانس می بخشد.

زوفا با نام علمی Hyssopus officinalis L. از گیاهان دارویی با ارزش است که در صنایع دارویی، بهداشتی و غذایی مورد مصرف قرار می گیرد. هدف از اجرای این تحقیق مقایسه اسانس برگ گیاه زوفا در شرایط کشت و رویشگاه طبیعی می باشد. هنگامی که بیش از نیمی از گلهای گیاه زوفا ظاهر شد مبادرت به جمع آوری برگ گیاه از مزرعه واقع در مجتمع تحقیقاتی البرز کرج و رویشگاه طبیعی در منطقه رودبارک در کلاردشت مازندران گردید. بعد به روش تقطیر با بخار آب اسانس استخراج شد. بازده اسانس برگ در نمونه کشت شده 0.6% و در نمونه رویشگاه 0.7% بود. سپس جهت شناسایی کمی و کیفی ترکیبها، روغنهای اسانسی مذکور به دستگاه های گاز کروماتوگراف و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی تزریق گردید. در اسانس برگ گیاه کاشته شده 30 ترکیب شناسایی شد که به ترتیب pinocamphon iso-pinocamphone (32.43%) b-pinene (12.20%) (13.15%) و pinocarvone (7.5%) بیشترین میزان را به خود اختصاص داد. در اسانس برگ گیاه زوفا که از طبیعت جمع آوری شده بود 16 ترکیب شناسایی شد که بیشترین درصد ترکیبها عبات بود از: : iso-pinocamphone (49.43%), pinocamphone (18.74%), b-pinene (8.94%), myrcene (5.79%)

بواسطه اهمیت گونه های مختلف جنس افدرا از جهت تولید آلکالوئیدهای افدرین و پزدوافدرین، جمع آوری گونه های مختلف این جنس با توجه به منابع موجود از مناطق پراکنش طبیعی آنها در ایران انجام گرفت و سپس نمونه ها شناسایی گردیدند.در طی انجام مراحل جمع آوری پاره از ویژگیهای اکولوژیک از جمله ارتفاع از سطح رویشگاه، میزان بارندگی، درجه حرارت ماکزیمم و مینیمم مناطق پراکنش، جهت جغرافیایی، بافت خاک و گونه های همراه مورد بررسی و مقایسه قرار گرفت و محدوده مناطق رویشگاهی و تقسیمات اقلیمی گونه ها تعیین گردید. نتایج بدست آمده نشان داد که اکثر قریب به اتفاق گونه های موجود در مناطق رویشگاهی ایران- تورانی پراکنش داشته به استثنا نمونه هایی از گونه E. major و E. procera که در مناطق هیرکانی نیز پراکنش وسیع داشته و گونه E. brevifoliata که عمدتا در مناطق صحارا- سندی رویش دارند.گونه E. major با پراکندگی وسیع در ایران از ارتفاع 300 متر تا 2900 متر مشاهده گردید، لذا این گونه تطابق و سازگاری وسیعی را با شرایط اقلیمی مختلف از خود نشان میدهد. این گونه در شیبهای تند و به نحو عمده در لا به لای صخره ها و مناطق واریزهای استقرار یافته و توده هایی را تشکیل می دهد.                              

سرو مردابی Taxodium distichum (L.) در مناطق شمالی کشور رویش دارد. بذر این گیاه دارای اسانس فراوان و ترکیب عمده آن، آلفا – پینن می باشد. این ترکیب دارای فعالیتهای ضد التهابی و ضد انقباضی بوده و در صنایع عطرسازی کاربرد دارد. در این تحقیق میوه گیاه از باغ گیاه شناسی ملی ایران در مرداد 1379 جمع آوری و به روش تقطیر با آب (طرح جایمند - رضایی) اسانس گیری شد. در این طرح امکان برداشت نمونه اسانس در زمانهای مختلف تقطیر وجود دارد. نمونه های اسانس (جدا شده در سه زمان) توسط دو دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفت و ترکیبهای آنها شناسایی شد. عمده ترین آنها، در برداشت اول آلفا - پینن (61.8 درصد)، برداشت دوم (57.1 درصد) و برداشت سوم (14.8 درصد) میباشد که به ترتیب هرچه زمان اسانس گیری افزایش می یابد میزان ترکیب کاهش نشان میدهد. از آنجا که جداسازی هر ترکیب به تنهایی در اسانسها کار ساده ای نیست از این رو، یکی از مزیتهای این روش به نسبت روشهای دیگر اسانس گیری، برداشت بیشترین میزان یک ترکیب در اسانس در هر مرحله و زمان ممکن است که در این طرح لحاظ گردیده است.

به منظور مطالعه تاثیر کودهای شیمیایی، آلی و تلفیق آنها بر عملکرد و میزان اسانس دانه گیاه دارویی زنیان (Carum copticum) تحقیقی در سال های زراعی 1381-1380 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی قزوین در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 12 تیمار شامل: مقادیر مختلف نیتروژن (اوره) و فسفر (فسفات آمونیم) به صورت مخلوط در 4 سطح (روش تغذیه متداول)، مقادیر مختلف کود دامی در 3 طرح (روش تغذیه ارگانیک)، مخلوطی از کودهای شیمیایی فوق و کود دامی در 4 سطح (روش تغذیه تلفیقی) و شاهد در سه تکرار اجرا گردید. اسانس دانه با استفاده از روش تقطیر با آب استخراج و اندازه گیری شد. عملکرد دانه، درصد اسانس و عمکلرد اسانس مود تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد که با افزایش مقادیر نیتروژن و فسفر به ترتیب تا 90 و 60 کیلوگرم در هکتار عملکرد دانه افزایش یافت. کودهای شیمیایی تاثیری بر میزان اسانس دانه نداشت. در روش تغذیه ارگانیک با افزایش مقدار کود دامی عملکرد دانه و میزان اسانس افزایش یافت که بیشترین آن مربوط به تیمار 30 تن کود دامی در هکتار بود. تیمارهای تلفیق کودهای شیمیایی و کود دامی در مقایسه با بکارگیری جداگانه هر یک از آنها عملکرد دانه، درصد اسانس و عملکرد اسانس بیشتری داشت. تیمارهای 60 کیلوگرم نیتروژن و 40 کیلوگرم فسفر به همراه 25 تن کود دامی و 90 کیلوگرم نیتروژن و 60 کیلوگرم به همراه 15 تن کود دامی در هکتار بیشترین عملکرد دانه و عمکلرد اسانس را تولید نمود.

اهمیت گونه های دارویی و خاصیت آرام کنندگی بعضی از آنها بر هیچکس پوشیده نیست، با توجه به گونه های سنبل الطیب که به صورت خودرو و دست کاشت در مناطق مختلف کشور مشاهده می شود، اقدام به جمع آوری ریشه گونه سنبل الطیب کوهستانی با نام علمی Valerina sisymbriifolia Vahl از سه استان مختلف کشور (اصفهان، آذربایجان و همدان) نمودیم. پس از استخراج اسانس ریشه گیاه که به روش تقطیر با آب، ترکیبهای آن توسط دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی قرار گرفت. طبق بررسی نتایج مشاهده شد که میان ترکیبهای عمده موجود در اسانس مناطق مختلف کشور، اختلاف وجود دارد. ترکیب a- pinene با 16.6 درصد از استان آذربایجان، بیشترین درصد را نسبت به دیگر استانها نشان داده است. ترکیبهای عمده در ریشه گونه سنبل الطیب همدان:a-pinene  (14 درصد)،borneol  (11.5 درصد) وbornyl acetate  (6.4 درصد)، در گونه آذربایجان،a-pinene  (16.6 درصد)،borneol  (9.7 درصد)، b-himachalene (7.3 درصد) وspathulenol  (5 درصد) و در گونه اصفهان،borneol  (13.53 درصد)، g-muurolene (5.19 درصد) و humulene epoxide II (3.45 درصد) می باشد که مورد شناسایی قرار گرفته است.بنابراین، کشت و توسعه این گونه با انجام تحقیقات بیشتر در زمینه های مختلف زراعی و اصلاحی پیشنهاد می شود.