مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی
سال:1388 | دوره:2 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:10

این مقاله تلاش دارد با روشی توصیفی تحلیلی، رویکرد سازمان همکاری و توسعه اقتصادی به مطالعات میان رشته ای را در عرصه آموزش عالی، بررسی و واکاوی کند. پژوهش حاضر ضمن بیان برنامه ها و سیاست های سازمان مزبور در عرصه آموزش عالی، سیر تحول میان رشته ای گرایی به فرارشته ای گرایی را در مطالعات و پژوهش های این سازمان به بحث می گذارد و پس از بررسی دقیق و ژرف نگری درباره دلایل گرایش آن به مطالعات فرارشته ای، شاخص های گذار از میان رشته ای گرایی ساختاری به فرارشته ای گرایی رفتاری و موانع فراروی آن را تجزیه و تحلیل می کند.مقاله با این نتیجه گیری به پایان می رسد که این سازمان گذار از میان رشته ای گرایی ساختاری به فرارشته ای گرایی رفتاری را مبنای سیاست گذاری و جهت گیری آموزشی و پژوهشی خود در عرصه آموزش عالی قرار داده است؛ به گونه ای که ضمن بالا بردن توانمندی ها، نوآوری ها، مهارت ها و خلاقیت های دانشجویان و افزایش درک عینی آنان از اوضاع و نیازهای اجتماعی و شغلی، زمینه های حضور موفق و سازنده دانش پژوهان در بازار کار حرف های و پاسخگویی موثر آنان به نیازهای جامعه خود را فراهم آورد.

نزدیک به سه دهه است که جدال اندیشه ای بر سر مفهوم سازی، درک و کاربست آموزش یا مطالعات میان رشته ای، همچنان ادامه دارد. این جدال، که نتیجه کاستی های شناخت شناسی آموزش و مطالعات رشته ای در تبیین مسایل پیچیده هستی و جامعه بشری است، همچنان نیازمند ژرفکاوی های بسیار است.با توجه به دیرینه کوتاه اندیشه پردازی در قلمرو آموزش و مطالعات میان رشته ای، روش شناسی مناسب در این مطالعه، تحلیل نظریه ها و اندیشه های رایج در این زمینه با رویکردی نقادانه است.یافته های این کندوکاو نظری بر این نکته تاکید دارد که درهم تنیدگی مفهومی، دگراندیشی و تفکر نقاد، از جمله بایسته هایی است که به پیشبرد مطالعات و آموزش میان رشته ای می انجامد. افزون بر آن، مطالعات میان رشته ای، بیش از آنکه به کوشش های فردی متکی باشد، نیازمند هم کنشی گروهی است. افزون بر آن، عواملی نظیر منابع مالی، سوگیری حرف های و حمایت نهادی، از جمله نیروهای زمین های است که بر مطالعات میان رشته ای اثر می گذارد و عوامل گروهی، عوامل شناختی و حل مساله نیز از جمله نیروهای هدایت کننده آن است.

در گذشته، فلسفه آموزش و رویکردهای برنامه ریزی درسی صرفا به انتقال مجموعه ای از دانشی سازمان یافته یا ایجاد و ارتقای نظام ارزشی حاکم بر رفتارهای فرد و جامعه محدود می شد، به طوریکه طی چندین قرن و با کوشش های دانشگاه ها و مراکز جدید اغلب رشته های علمی از جمله اقتصاد، برنامه های درسی تخصصی و تک رشته ای به وجود آمد. اما امروزه، فلسفه آموزش و رویکردهای برنامه ریزی درسی را توسعه داده اند و از روش هایی جدید استفاده می کنند. در این روش ها، در فراسوی ساختار یک سویه نگر رشته های تخصصی، واقعیت ها و نیازهای دنیای جدید را جست وجو می کنند و جزئی نگری و محدودیت های تخصصی شدن و تقسیم علوم را، که در دهه های اخیر رایج بوده است، نقد می کنند. می توان این جریان را، «تلفیقی» یا «غیررشته ای» که در حوزه طراحی برنامه های درسی در رویکردهای به اصطلاح تجلی یافته است، در انواع رویکردهای درون رشته ای موازی، رویکرد میان رشته ای، رویکرد چندرشته ای، رویکرد چندرشته ای متقاطع، رویکرد چندرشته ای متکثر و رویکرد فرارشته ای، در سه نوع افقی، قائم و مورب گونه شناسی کرد.این مهم انکارناپذیر است که مسایل اقتصادی چندوجهی و چندبعدی است و دانش اقتصاد ماهیتا، دانشی تلفیقی از چند حوزه معرفتی علوم اقتصادی، جامعه شناسی، تاریخ، فلسفه، روان شناسی، حقوق و مباحث اخلاقی و هنجاری دینی است. با توجه به این نکته، پرواضح است که اولا، طراحی های آموزشی و برنامه های درسی این رشته نمی تواند فارغ از مباحث برنامه ریزی تلفیقی باشد. ثانیا، بلاشک بهره مندی از ظرفیت ها و یافته های علمی و تجارب آموزشی این رویکردها می تواند سرعت تحول و نوآوری در برنامه های آموزشی را افزایش دهد و بالتبع، سرمایه های انسانی آن را مضاعف کند و توانمندی و کارآمدی این دانش را برای مواجهه با مسایل علمی ارتقا دهد. در این مقاله، در پی آن هستیم که ضمن معرفی این رهیافت ها، با طراحی نمونه هایی، امکان و دلالت های عملی استفاده از رهیافت های تلفیقی را در طراحی برنامه های درسی رشته اقتصاد و گرایش های تخصصی در مقاطع تکمیلی آن نشان دهیم؛ انشااله.

هدف از این نوشتار معرفی حوزه معرفتی فلسفه آموزش بزرگسالان به عنوان حوزه ای میان رشته ای است. درحال حاضر، گرایش های فلسفه تعلیم و تربیت و آموزش بزرگسالان، در مقاطع تحصیلات تکمیلی علوم تربیتی به عنوان دو گرایش مستقل مطالعه و تحقیق می شوند. این نوشتار می کوشد ضرورت ایجاد پلی با عنوان «فلسفه آموزش بزرگسالان بین فلسفه تعلیم و تربیت و آموزش » را آشکار سازد. در این مقاله، تاریخچه صدساله بزرگسالان مطالعات فلسفی در حوزه آموزش بزرگسالان و تلاش های افرادی مانند گرونت ویگ، بوبر و لیندمن بررسی شده است.گرچه مباحث عمده در فلسفه آموزش بزرگسالان را می توان به سه بخش تقسیم کرد، اما در این مقاله، بیشتر به بخش اول اشاره شده است. این سه بخش عبارتند از: 1. طبقه بندی های ارایه شده برای دیدگاه های فلسفی مطرح در آموزش بزر گسالان از قبیل طبقه بندی الیاس و مریام، طبقه بندی هیمسترا؛2. بررسی ریشه های فلسفی رویکردهای سوادآموزی از قبیل سوادآموزی تابعی، سوادآموزی توده ای، سوادآموزی آگاهی بخش و سواد اطلاعاتی؛3. مطالعه آرای متفکران مهم در حوزه فلسفه آموزش بزرگسالان.در پایان، نگارنده هفت دهه سوادآموزی در ایران را بررسی کرده و کوشیده است که نشان دهد ریشه بسیاری از ناکامی های سوادآموزی در ایران، به سبب نداشتن پشتوانه فلسفی نظری است. لذا با تاسیس این رشته جدید، می توان با بهره گیری از منابع فلسفی و تربیتی، به فهم و حل (کاهش) مسایل و مشکلات آموزش بزرگسالان و سوادآموزی در ایران کمک کرد.

خردمایه مقاله حاضر گویای آن است که مطالعات علوم انسانی با نگاهی پارادایمیک، تا پیش از طرح و بسط میان رشته گرایی، عمدتا، بر اساس یکی از پارادایم های اثبات گرایی، تفسیری، نظریه انتقادی، فمینیسم، پست مدرنیسم و نظریه آشوب، به عنوان پارادایم غالب، بوده است که این مساله به نوعی یک سونگری و یک جانبه گرایی منجر شده است. در این مقاله، هدف آن است تا با کنکاشی نوپردازانه و بهره گیری از چارچوبی ابتکاری و منبعث از دیدگاه کثرت گرا، الگویی برای تحلیل پارادایمیک مطالعات میان رشته ای از تقاطع سه عامل «ساختار»، «الگو» و «فرایند» به منظور نوعی مفاهمه بهتر و برداشت موزونتر از مطالعات میان رشته ای ارایه شود.در این راستا، مفهوم نوظهور بازاریابی کارآفرینانه به مثابه مصداقی میان رشتگی، که از تلفیق وجوه دو رشته علمی بازاریابی و کارآفرینی در مطالعات مدیریت ناشی شده است، مطرح و مصادیق آن در این نقشه نگاری ابتکاری، جانمایی شده است. بدین ترتیب، نتیجه گیری شده است که در پژوهش های میان رشته ای و نوظهور، توجه توامان به پارادایم های مذکور و شناخت هریک از مطالعات در حوزه های مختلف می تواند در راستای درک بهتر حقیقت و رهایی از قیدوبندهای تفکر وابسته به متن و محتوا راه گشا باشد و مانع کوته نگری و یک جانبه گرایی شود.

براساس نتایج این پژوهش، مشخص شد که برنامه درسی آموزش عالی کشور به سبب مغفول بودن سیاست قومی و چند فرهنگی در ایران، الگو و راهکاری در زمینه برنامه درسی چند فرهنگی ندارد. از طرفی، به کار بستن نتایج پژوهش ها درباره الگوی پیشنهادی چند فرهنگی و سیاست قومی مناسب ایران نیز در هاله ای از ابهام و عدم قطعیت، گزارش شده است. این موضوعات، ضمن محروم کردن برنامه های درسی از صفاتی مثل چالاکی، تنوع و تکثر، موانعی را نیز در برابر بین المللی کردن برنامه درسی آموزش عالی ایران ایجاد کرده است. در روبه روشدن با این مساله، متخصصان این حوزه از دانش، با چالش هایی مواجه شده اند و سیاست گذاران آموزش عالی نیز چاره ای جز ورود به این بحث ندارند.برای رهایی از این وضعیت، سکون و پاسخگویی به این نیاز معرفتی و اجتماعی و پرهیز از یک سونگری به مفهوم چند فرهنگی، رویکرد میان رشته ای و تلفیق، به عنوان راهبرد مناسب، معرفی و اَشکال برنامه ریزی تلفیقی چند رشته ای متقاطع و برنامه ریزی چندرشته ای متکثر، برای طراحی رشته برنامه درسی چندفرهنگی پیشنهاد شده است.

در دنیای پیچیده امروز، بشر برای حل مشکلات پیش رو، نیازمند دیدگاه های جامع است. در این میان، فقط مطالعات بین رشته ای است که موجب می شود محیط پیرامون افراد، به خصوص محیط دانشگاهی و مطالعات متخصصان انسجامی خاص پیدا کند و باعث پویایی نظام آموزشی و در نتیجه، رشد و اصلاح فرهنگ شود. علاوه برآن، تداخل در محتوا، روش های پژوهش، اصول و نظریه ها، مرزبندی رایج علوم را از میان برده است. واقعیت این است که پیشرفت در هر رشته، علاوه بر تحقیقات دانشمندان خود، به میزان بسیاری به دیدگاه دیگر دانشمندان، به خصوص رشته های نزدیک به هم، نیازمند است. اندیشمندان میان رشته ای، واقعیت ها و نیازهای دنیای جدید را در فراسوی رشته هایی نکوهش می کنند که ساختاری یک سویه، جزئی نگر، محدود و تخصصی دارند و آشنایی با رویکردهای میان رشته ای و آگاهی از چرایی این مقوله را برای برنامه ریزان درسی ضروری می دانند و تخصص های میان رشته ای را برای دانشکده ها و موسساتی که در پی دستیابی به مرزهای جدید و خلق بایسته های خاص در عرصه علوم، به ویژه علوم انسانی هستند، ضروری می دانند.این مقاله در سه بخش تنظیم شده است: در بخش اول، مقدمه، اهمیت و ضرورت و تاریخچه ای از رویکرد میان رشته ای بیان شده است. در بخش دوم، میان رشته ای و انواع آن بحث شده است. در بخش سوم، اشاره ای به سیاست های آموزشی، متخصصان و کاربران این رویکرد شده است و در ادامه، چالش ها مربوط به آن واکاوی می شود. در پایان بحث، نتیجه گیری و پیشنهادهایی ارایه شده است که به طور خلاصه عبارت است از: 1. کاربرد همزمان رویکرد رشته ای و میان رشته ای در حوزه تحقیقات، یا به عبارت دیگر، قرارگرفتن ساختار منطقی در کنار سازماندهی مهارت های متنوع بدون غفلت از دیگری؛ 2. توجیه فلسفه وجودی میان رشته ای در میان مسوولان و مجریان و درونی کردن ارزش های این مقوله برای افراد؛ 3. سرمایه گذاری در این حوزه به سبب نیاز به آموزش مناسب رشته ها، اجرای تحقیقات جامع و کاربردی، تسهیل روند رشد هر رشته با کمک رشته های دیگر.