نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)
سال:1390 | دوره:جدید | شماره:30 (پیاپی 27) |تعداد مقالات:18

غزل، عصاره و خلاصه اندیشه و احساس شاعر است و استعاره نیز به سبب ایجاز، مناسب ترین ابزار برای بروز و ظهور این اندیشه و احساس به شمار می رود. بررسی استعاره در غزل مشهورترین شاعران غزلسرای سبک عراقی (از سنایی تا حافظ) نشان می دهد که میانگین استعاره در هر غزل، حدود 3.33 است و سنایی با میانگین 4.2 به عنوان آغازگر این راه، شاعری استعاره گراست. پس از او در شعر خاقانی و انوری از این میزان کاسته می شود و دوباره سیر صعودی خود را طی می کند تا این که استعاره در شعر جمال الدین عبدالرزاق، به پای سنایی می رسد و کمال الدین اسماعیل اصفهانی از سنایی نیز پیشی می گیرد اما پس از آن، ناگهان استعاره در شعر مولوی به پایین ترین میزان می رسد (میانگین 2.4 در هر غزل) سپس، افتان و خیزان این راه طی می شود تا این که در شعر خواجو نیز دوباره اوج می گیرد و سرانجام، در غزل حافظ با میانگین 6 استعاره در هر غزل، به نقطه اوج و کمال خود می رسد. نکته مهم این است که حافظ در بهره گیری از استعاره تبعیه نیز در رأس و بسی بالاتر از شاعران این سبک قرار دارد. به طور خلاصه، می توان چنین استنباط کرد که استعاره می تواند یکی از مهم ترین جاذبه های سخن باشد و این را می توان یکی از دلایل مهم مقبولیت شعر حافظ تلقی کرد اما غزل سعدی و مولوی نشان می دهد که استعاره را نمی توان تنها عنصر زیبایی غزل به شمار آورد.

عبدالحسین صنعتی زاده در تاریخ ادبیات معاصر ایران، چهره ماندگار و تاثیرگذاری است که نخستین بار، با نوشتن نمایشنامه «لک پلک الملک» کار نویسندگی را آغاز کرد. او تحت تاثیر توفان های ادبیات و هنر مشروطه کوشید تا تجربه خود را بر صحنه ببرد. حاصل جسارت او، اجرای یک شب نمایش در قهوه خانه ای در کرمان یک قرن پیش بود که بلافاصله با عکس العمل روبرو گردید و از او التزام گرفتند که دیگر مرتکب چنین خطایی نشود. صنعتی زاده ناچار پس از این تجربه ناکام، به نوشتن رمان روی آورد وبه یکی ازپیشگامان هنر رمان در ایران تبدیل شد.

از قاسمی حسینی گنابادی (متوفی 982 ق.)، مثنوی های متعددی باقی مانده است که مجموع آنها بالغ بر سی و پنج هزار بیت می شود. موضوع سروده های شاعر، شامل اشعار حماسی، غنایی، حکمت و موعظه است. شیوایی و رسایی شعر وی و نکته پردازی ها و ایجاز، وی را بر اقران خویش برتری داده است. مثنوی های وی با وجود زیبایی های خاص شعری، هنوز چاپ علمی و منقحی نشده و درباره آثار وی، کار علمی و جدی انجام نگرفته است.در این مقاله، به معرفی آثار قاسمی با استفاده از نویافته هایی که از لابه لای آثار او به هنگام تصحیح به دست آمد، پرداخته شده است. نه مثنوی و سه قطعه نثر باقی مانده از او، بررسی و در حد یک مقاله معرفی شده است. از آثار دیگر وی که فقط نامی از آنها باقی مانده هم سخن گفته شده است. وی مثنویی بر وزن شهنشاه نامه، برای والی دیار بکر سروده و دیوانی هم داشته است که با تفحصی که در فهارس ایران و هند و اروپا حاصل شد، از اشعار گم شده شاعر نسخه ای یافت نشد.

زبان از دیدگاه سوسور، یک سیستم و جوهر آن ارتباط است و ایجاد ارتباط به توانش و کنش زبانی مربوط می گردد. توانش زبانی، یک مقوله زبان شناسانه و کنش زبانی یک پدیده معناگرایانه و زیبایی شناسانه است و از مناسبات همنشینی و جانشینی زبان پدید می آید؛ از این رو،برای آفرینش آثار هنری و کشف یا آفرینش وجوه زیبایی شناختی، تسلط بر مولفه های تمایز بخش صورت و معنا، اجتناب ناپذیر است زیرا معنا از روابط شبکه داخلی/درونی برای برقراری ارتباط با عناصر و پدیده های جهان بیرونی آفریده می شود و در این باره، نسبت میان سبک و روش بیان با زبان و به ویژه با مشخصه های دستوری، صرفی، نحوی و نظام واژگان، نقش تعیین کننده دارند و وابسته های پیشین یکی از عناصر مهم دستوری برای نیل بدین مقصودندکه بدون توجه به جایگاه و ارزش بلاغی آنها، تحلیل و بررسی متن با اختلال روبه رو خواهد شد.این مقاله ضمن توصیف کارکردهای دستوری هفت وابسته پیشین: صفت اشاره، صفت مبهم، صفت شمارشی، صفت پرسشی، صفت بیانی پیشین، یک/یکی نکره و شاخص و تبیین ارتباط این وابسته ها با هسته ها، تعداد و درصد کاربرد هر کدام را استخراج کرده و به بررسی و تحلیل انگیزه ها و مقاصد بلاغی آنها در داستان رستم و سهراب پرداخته است.به علاوه، چون در هرکنش ارتباطی، نشانه ها یکی از این پنج وجه را دارند: شناساننده، مشخص کننده، شرح دهنده، امری و شکل دهنده یا منطقی، در این پژوهش نشان داده شده که وابسته های پیشین در داستان رستم و سهراب، نقش سه نشانه: شناساننده، مشخص کننده و شرح دهنده را ایفا نموده اند.

امروزه پیشرفت و اهمیت اسطوره شناسی و ارتباطات میان رشته ای آن، بر کسی پوشیده نیست. از سویی فهم متون حماسی چون شاهنامه فردوسی که سند هویت قوم ایرانیست بدون پرداختن به اسطوره و به کارگیری راهکارهای نوین آن، ممکن به نظر نمی رسد.در این مقاله بر اساس نظریات منطق مکالمه میخاییل باختین (M.Bakhtin) و منطق مکالمه اساطیر لوی استروس C.levi-strauss)) که معتقد به وجود هم نوایی و مکالمه بین عناصر مختلف یک متن یا یک اسطوره با عناصر سایر متون یا اساطیرند، عناصر اسطوره جمشید را از خلال روایات گوناگون آن استخراج نموده و به تشریح مکالمات و هم نوایی های آنها پرداخته ایم.نتیجه تحقیق حاکی از تایید نظریه مکالمه گری است و نشان می دهد که عناصر اسطوره جمشید با دیگر متون پیش و پس از خود، چه هند و ایرانی و چه سامی، ارتباطی دوسویه و تنگاتنگ دارد. این ارتباطات تنگاتنگ می تواند مولود دو سرچشمه متفاوت باشد: نخست وجود روایات هم اصل و اقتباس یکی از دیگری؛ دو دیگر وجود نوعی توارد و همسانی که خود می تواند ناشی از شباهت های فرهنگی، جغرافیایی و ... و یا به قول استروس ناشی از کارکرد یکسان ذهن بشری باشد.

از جمله استفاده های ثانوی نسخه بدل ها، مطالعه در تحولات عقیدتی و سیاسی جوامع است. در این مقاله با استفاده از 4 نسخه خطی کتاب «البیاض و السواد» «خواجه ابوالحسن علی بن حسن سیرجانی» چنین مطالعه ای را انجام داده ایم. مساله تحقیق حاضر این ا ست که چرا در سه دست نویس از این کتاب، نام عارف کرمانی قرن سوم به شکل «شاه بن شجاع الکرمانی» و در یک نسخه به صورت «شاه شجاع الکرمانی» آمده است؟ بر مبنای فرض این تحقیق، در دوران شاه شجاع مظفری، با توجه به شباهت های صوری در نام و کنیه و شباهت های واقعی یا ادعائی دیگری که بین «شاه کرمانی» و «شاه مظفری» وجود داشته است، سعی بر این بوده که این گونه نمایانده شود که شاه مظفری از بسیاری جهات، از جمله نام و کنیه، همچون شاه کرمانی است و به این وسیله، در واقع «شاه شجاع مظفری» را به معنویت «شاه بن شجاع کرمانی» که در آن روزگار از قداست خاصی بین مردم برخوردار بوده است، منتسب می کرده اند.

در این تحقیق بر آنیم تا تاثیر صوری، نحوی و معنائی فعل بند پایه بر تحقق یا تحقق نیافتن رخداد مورد نظر در بند پیرو را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. برای نیل به این هدف، نخست، حدود هزار جمله از سه داستان احمد محمود (1380 و 1365) و سیامک گلشیری (1385) استخراج شد و سپس، 400 جمله که تناسب بیشتری با تحقیق حاضر داشت، به منظور تحلیل نهایی انتخاب شد. نتایج حاصل از بررسی داده ها نشان داد که فعل بند پایه، نقشی محدودکننده بر انتخاب فعل بند پیرو دارد. این محدودیت ها در حوزه وجه و زمان دستوری فعل که مقوله های صوری هستند و در قلمرو نمود که مفهومی نحوی- معنائی است،قابل مشاهده اند. هر سه عنصر فوق، به طرق مختلف، تعابیر معنائی متفاوتی به کل جمله می دهند. از دیگر یافته های مهم تحقیق، این است که هر فعلی، ظرفیت پذیرش بندهای پیرو از جمله ای خبری، پرسشی، امری و تعجبی را ندارد. دوم اینکه بسیاری اوقات، این فعل بند پایه است که حکم می کند فعل بند پیرو با چه وجهی ظاهر شود. در این زمینه، افعال بند پایه به سه دسته تقسیم می شوند: الف- افعال نشانگر تحقق حتمی رخداد مورد نظر در بند پیرو، ب- افعال حاکی از ابهام در تحقق رخداد مورد نظر در بند پیرو، پ- افعال دال بر محقق نشدن رخداد مورد نظر در بند پیرو.

خاقانی شاعری است دیرآشنا وشعر او هنوز هم ابهامات فراوان دارد. دلیل این امر، تعدد منابع و تعمد خاقانی در بهره گرفتن از تمام آموزه هایش در شعر است؛ به همین دلیل، مجال پژوهش در دیوان خاقانی گسترده است.نویسنده در این مقاله می کوشد تا کلمه «عیشا» را در بیتی معروف از قصیده ترسائیه خاقانی بار دیگر مورد بررسی قرار دهد و در احتمالات گوناگون آن، تاملی دیگر کند او در نهایت، احتمال و یا احتمالاتی را که با سبک و شیوه بیان خاقانی تناسب بیشتری دارد، برمی گزیند.

«آینه های دردار» (1371)، پس از انتشار، واکنش های مختلفی در میان مولفان و منتقدان برانگیخت. سویه ای از این واکنش ها، متعلق به کسانی بود که صرفا به ایرادگیری و انکار ارزش های اثر پرداختند تا به آن حد که گویی در کل اثر، حتی یک نکته مثبت هم وجود نداشته است؛ نقد درویشیان، براهنی و مهدی قریب از این دسته است اما البته با تفاوت هایی. براهنی با محمل تراشی از تئوری های رمان، استدلال گرانه نقد می کند و گاه به جنبه های مثبت هم اشارات کوتاهی دارد ولی مثل همیشه، کشدار و پرطول و تفصیل می نویسد. نقد درویشیان، با ایده های ایده آلیستی و ایدئولوژیک نوشته شده است و به طور تمام عیار، متکی بر وسواس های سیاسی در محتویات و وفاداری به معیارهای سنتی در داستان نویسی است و به همین سبب،توأم با عصبانیت و تعصب است. در این میان لحن قریب، اگر چه بسیار آرام و توأم با انعطاف است، استدلال ها و استنادات او عمق چندانی ندارد و اغلب آنها را می توان به سادگی رد کرد. در سویه دیگر، موافقان و معتقدان به گلشیری قرار دارند که سبک داستان نوسی او را در مجموع، برخوردار از بدعت و بارآوری بسیار و سازه های ساختاری آن را نیز مطلوب و مبرا از هرگونه عیب قلمداد می کنند و در این میان، آینه های دردار نیز نمونه کامل عیاری از نمط عالی داستان نویسی محسوب می شود که «حرمت ریشه ها» را «در آینه خلق هنری» پاس داشته است. اما مخالفان بر این باور هستند که آینه های دردار، تصویری «مجازی» و «مغشوش و مخدوش» از ما ارائه می دهد. نقد فرج سرکوهی، و شهریار وقفی پور، نمونه ای از این نقدهای مثبت است.

ابعاد زندگی سراسر مبارزه فرخی یزدی (1318-1267 ش.)، به غیر از اشعار سیاسی، با مبارزات سازش ناپذیر قلمی آمیخته است اما به دلیل شهرت بسیار وی در غزلیات و رباعیات سیاسی، چندان به جنبه روزنامه نگاری و مقاله نویسی وی پرداخته نشده است. در این مقاله کوشش می شود که به توصیف دوره ها و ویژگی های روزنامه نگاری فرخی و بررسی مختصات و امتیازات «طوفان» پرداخته شود.فرخی یزدی برای همراهی با جنبش آزادی خواهی، روزنامه انتقادی طوفان را به سال 1301 ش.، تاسیس و نخستین شماره آن را در دوم شهریور همان سال منتشر نمود.طوفان به رغم استبداد و خفقان سنگین دوره رضاشاهی،به مدت هشت سال «ثابت قدم» منتشر شد.دوران مبارزات قلمی فرخی با طوفان به دو دوره اصلی تقسیم می شود: دوره یکم از بدو تاسیس طوفان تا توقیف آن به علت نشر مقاله «امنیت چیست؟»؛ دوره دوم از زمان انتشار مجدد آن در تاریخ 6/6/1305 تا پایان مصونیت سیاسی فرخی در مجلس هفتم (بهمن 1307). اما اصلی ترین دوران انتشار طوفان، دوره یکم بود که نیش کلک طوفان با شدت و حدت هرچه بیشتر، زورمداران، بیدادگران، زرپرستان و قانون گریزان را آماج انتقاد بی پروای خود قرار می داد. اما در دوره دوم به دلایلی مجبور شد، شیوه ای محتاطانه پیش گیرد به طوری که نسبت سطوح انتقادات علیه رأس هرم قدرت، در این دوره دوم کاهش یافت. با این حال، طوفان به غیر از سبک انتقادی و شیوه آزادی خواهی و عدالت طلبی، از امتیازاتی چون عزم قطعی و دوراندیشی، حق گویی، بی تعلقی، واقع بینی و ریشه ابی مسایل، استفاده از شعر برای سبک روزنامه نگاری و ... برخوردار بود که در ادامه، بحث و بررسی شده است.

بحث انسان و جایگاه او و تبیین کرامت و منزلت او، از مهم ترین مباحثی است که همواره در مثلث معرفتی خداشناسی، جهان شناسی و انسان شناسی مورد توجه اندیشمندان و نوابغ بشری و از آن جمله، مولانا قرار گرفته است. در این مقاله سعی شده تا به آیات و روایاتی اشاره شود که مولانا در قالب اشعاری نغز و پرمعنی، در مورد چگونگی خلقت انسان و عظمت وجودی او، استعدادهای بالقوه و ابعاد نظری، فکری، روحی و جسمی و نحوه سیر تکاملی و آفات و موانع سیر تعالی و تقربش به ساحت کبریایی حق به گونه ای عمیق و دقیق مطرح نموده است و سرانجام، به ارزش های متعالی پایگاه و موقعیت او در نظام آفرینش و برخی ویژگی ها و صفات و خصوصیات عالی ودانی و در نهایت، هدف خلقت او با تمسک به معدودی از اشعار مثنوی از منظر قرآن و روایات اشاره شود.

تصوف و عرفان اسلامی، بینشی فراخ و بلند است که از بلندا و اوج، به عالم و پدیده های آن می نگرد و در نهایت، با فراز رفتن بر قله های رفیع مکاشفه و شهود به وحدت و اتصال می انجامد.لذا از آغاز تاکنون، بسیاری به نیت شناختن و شناساندن این جریان فراگیر و چهره های برجسته آن، قدم در راه نهاده اند و هر یک، از زاویه ای خاص به آن پرداخته اند اما آنچه انجام گرفته، در مقابل عظمت و کلیت موضوع بسیار ناچیز می نماید.در این رابطه، کشف هر اثر معتبر و قدیمی می تواند چراغ راهی به شمار آید که بر گوشه ها و زوایایی از تاریخ و حقیقت عرفان اسلامی پرتوانداز شود؛ یکی از آثاری که در همین راستا به رشته تحریر درآمده، کتاب «سلسله العارفین و تذکره الصدیقین»، تالیف «مولانا محمدبن برهان الدین بن خواجه محمدرضا»، معروف به «محمدقاضی» است.نثر این کتاب، فصیح، آمیخته به نظم و آراسته به آرایه های ادبی (به ویژه در بخش دیباچه و مقدمه) است. موضوع نسخه، معرفت حق، شرایط و آداب مرید و مراد، خوارق عادات و حکایات اهل معرفت است.در این مقاله، بررسی اجمالی و محتوایی نسخه، ابواب و فصول آن، ویژگی های زبانی، ارزش های ادبی و ... مورد نظر بوده است.

هزاره جدید، هزاره پیشرفت های فناورانه و رویش و بالش مفاهیم نوین است. مفاهیم و ابزارهای نوین، برابر نهاده های واژگانی می خواهند. در این مقاله به توان های بالقوه و بالفعل زبان فارسی در واژه سازی و واژه گزینی می پردازیم. بخش نخست مقاله به ویژگی های ذاتی زبان فارسی در امر واژه سازی اشاره می کند. بخش دوم به فرایندهای اصلی واژه سازی، یعنی ترکیب و اشتقاق و فرایندهای فرعی چون ابداع، سرواژه سازی، وامگیری، آمیزش، گسترش معنایی، بازتحلیل، اشتقاق صفر، پس سازی، کوتاه سازی، قیاس و ... می پردازد. در پایان، به این نتیجه رسیده ایم که نوواژه هراسی ایرانیان، بزرگ ترین و مهم ترین مانع در امر واژه سازی است. این مانع را باید از میان برداشت.

مناظره یکی از انواع ادبی است. سابقه مناظره به تمدن های کهن بین النهرینی برمی گردد. اما این میراث، در ادوار بعدی در زبان و ادب پارسی حفظ شده است. کهن ترین منظومه مناظره ای در ایران، درخت آسوریگ است. داستان دیگری که به این سروده شباهت دارد، قصه «میش و رز» است که به زبان فارسی است. تا آنجا که اطلاع داریم، از این داستان دو روایت برجای مانده: یکی کوتاه تر، تحت عنوان «رز و میش» که پیش از این به طبع رسیده است و دیگری «میش و رز» که اینک تقدیم خوانندگان می شود. قصه «میش و رز» در نسخه ای به خط عبری و زبان فارسی، یعنی در قالب نوشته های فارسی- یهودی برجای مانده است. با وجود آنکه متن قصه از نظر به کار بردن آرایه های ادبی و موازین عروضی و شیوایی سخن چندان درخور توجه نیست، ابعاد گوناگونی از آن، به ویژه بعد زبانشناختی اش، موجب جلب توجه پژوهندگان شده است.

عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از جمله کتب برجسته عرفانی است که در دوره اوج و اعتلای تدوین این دسته از آثار (سده ششم هجری) پدید آمده است. زبان نویسنده در این اثر، زبانی، بالیده بر بستر بلاغت خاص صوفیه است که شگردهای قاعده کاه و قاعده افزای زبانی، سبب برجستگی و تشخص آن در دو محور همنشینی و جانشینی شده است. عوامل قاعده افزای زبانی که پژوهش حاضر به بررسی آن اختصاص یافته است، از مهم ترین عوامل برجسته ساز زبان عبهرالعاشقین در محور همنشینی به شمار می‏رود؛ عواملی که سبب ایجاد توازن در لایه های مختلف زبان آن شده است. از میان این انواع، آنچه بیش از همه مورد توجه نویسنده واقع شده است، توازن حاصل از تکرار واژگانی، به ویژه تکرار ناقص آن است. آنچه در این اثر، نمودار بسامد کاربرد این شگرد برجسته ساز زبانی (تکرار واژگانی) را اوج و فرود می دهد، گونه‏ای همسان پنداری ناخودآگاه در زبان روزبهان است که متاثر از حالات خاص عرفانی و لحظه های فراوان کشف و شهود وی است؛ بدین مفهوم که توازن موجود در عبهرالعاشقین، محصول کاربرد آن دسته از تکرارهایی است که بر مبنای تشابه آوایی پدید آمده اند. این همسان پنداری ناخودآگاه نه تنها در محور همنشینی زبان عبهرالعاشقین نمود یافته است بلکه در محور جانشینی نیز کاربرد انواع تشبیه را نسبت به استعاره، بسامد برجسته ای بخشیده است.

بر اهل فضل و پویندگان راه علم و ادب پوشیده نیست که شیخ بهاءالدین محمد عاملی، عالمی بود ذوفنون که در اکثر علوم زمانه خویش وارد گردیده، در رشد و اعتلای آنان سهمی انکارناپذیر داشت. شیخ، در شاخه های مختلف علوم، از فقه و اصول و حکمت و فلسفه گرفته تا ریاضیات و هیات و هندسه و نجوم و اسطرلاب و حتی علوم غریبه ای همچون رمل و جفر و طلسمات، تبحر داشت اما یکی دیگر از جوانب شخصیتی شیخ،شعر و شاعری و ادب دوستی اوست. وی در مثنوی های شیر و شکر،نان و پنیر و همچنین در حکایات منثور موش و گربه، با باریک اندیشی و نکته پردازی خاص خویش و با زبانی طنزگونه و کنایه دار، بیزاری اش را از وابستگی های این دنیایی همچون مال و منال و جاه و جلال، بیان می کند و از همنشینی با افراد ریاکار، متملق، دنیادوست و ظاهرساز، دوری می جوید. شیخ بهائی می کوشد تا خود را در راه وصال معشوق ازلی و ابدی افکند و هر آنچه وی را از پیمودن این راه بازمی دارد، از خود جدا سازد و به دور اندازد تا بدین وسیله بتواند به لقاء ذات باری تعالی نائل آید. نوشتار حاضر بر آن است تا در حد توان، زوایای مختلف مثنوی های شیر و شکر، نان و پنیر و همچنین حکایات منثور موش و گربه را مورد تحلیل قرار دهد و این شوق وصال معشوق و بیزاری جستن از سرای فانی و خاکی را از بند بند بیت ها و سطرها بیرون بکشد.