پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1397 | دوره:8 | شماره:19 |تعداد مقالات:12

در عصر هولوسن، با وجود افزایش پایداری اقلیمی نسبت به عصر آخرین یخبندان، اما تغییرات اقلیمی ناگهانی و شدیدی، به طور مکرّر و دوره ای، در مقیاس های جهانی و منطقه ای رخ داده اند؛ به طوری که بر فرهنگ و شیوه ی زندگی جوامع انسانی تأثیر گذاشته است. واکنش های انسانی مؤثر به این رویدادهای اقلیمی، همیشه از طریق سازگاری و یا مهاجرت ممکن بوده است. دوره های سرمایش و گرمایش که با پیامدهای طبیعی همچون: خشک سالی های شدید، توفان های گرد و غبار، امواج گرما و سرما، بارش های حدّی و وقوع سیل های سهمگین همراه بوده اند، به دلیل تخریب و کاهش محصولات کشاورزی، بروز قحطی، درگیری های اجتماعی، مهاجرت های گسترده، آوارگی، شیوع امراض کشنده و افزایش مرگ ومیر، بر روی سلامتی جسم و روان انسان ها نیز تأثیرات قابل ملاحظه ای داشته اند. این پژوهش در پی پاسخ گویی به این پرسش اصلی است که تغییرات اقلیمی ناگهانی و شدید هولوسن چگونه باعث تضعیف و اضمحلال فرهنگ های پیش از تاریخی منطقه ی فرهنگی شمال ایرانِ مرکزی شده اند؟ با توجه به این که مجموعه ی پیامدهای مذکور در جریان تغییر اقلیمی کنونی جهان (گرمایش زمین) در حال وقوع هستند و همچنین، از دوران تاریخی شواهد و مستنداتی در این خصوص، موجود است؛ این احتمال وجود دارد که فرهنگ های پیش از تاریخی نیز طی دوره های تغییر اقلیم به علل ذکر شده، دچار افول و فروپاشی شده باشند. بنابراین، این پژوهش به ارتباط احتمالی فرهنگ-اقلیم در منطقه ی فرهنگی شمال ایرانِ مرکزی طی هزاره های هفتم تا پنجم قبل ازمیلاد می پردازد. بر طبق مطالعات دیرین اقلیم شناختی و اطلاعات باستان شناختی، در این مدت، وقوع دست کم چهار تغییر اقلیمی مؤثر محتمل است که می توانستند معیشت ساکنان این منطقه را دچار چالش و اختلال کنند. احتمالاً در بخش اعظمی از دوره ی فرهنگی سیلک I شرایط اقلیمی خشکی حاکم بوده است، ولی در اواخر این دوره و همچنین، مرحله ی چشمه علی قدیم، اقلیم نسبتاً معتدل و مرطوبی حاکم شده است. به نظر می رسد، بین حدود 5300-5000 ق. م.، اولین دوره ی شکوفایی فرهنگی در شمال ایرانِ مرکزی رخ داده باشد، و دومین دوره ی پیشرفت، مربوط به مرحله ی چشمه علی جدید، بین حدود 4700-4400 ق. م. بوده است. در اواخر هزاره ی پنجم قبل ازمیلاد یک افول فرهنگی و کاهش تعداد استقرارها در بیشتر نواحی این منطقه دیده می شود که احتمالاً در ارتباط با وقوع یک دوره ی خشک اقلیمی بوده است.

در حوزه ی فرهنگی فارس، بازه ی زمانی نیمه ی دوم هزاره ی هفتم قبل ازمیلاد، تحت عنوان «دوره ی موشکی» معرفی شده است؛ در این دوره، الگوهای معیشتی فارس از معیشتِ مبتنی بر کشاورزی به معیشتِ مبتنی بر شکارورزی تغییر کرده و سپس در اوایل هزاره ی ششم قبل ازمیلاد، هم زمان با «دوره ی جری» معیشتِ کشاورزی به شیوه ی آبیاری تبدیل می گردد که این موضوع تحلیل های متفاوتی را به همراه داشته است. جهت شناخت و تحلیل بهتر این تغییرات معیشتی نیاز است تا دیگر دره های فارس نیز مورد بررسی قرار گیرند تا بتوان به تحلیلی جامع تر دست یافت. طی بررسی های باستان شناسی حوضه ی رودخانه ی بوانات از سطح محوطه ی هرمنگان، سفال های دوره ی نوسنگی شناسایی گردید. جهت تعیین عرصه ی محوطه، گاهنگاری مطلق و نسبی دوره ی نوسنگی در منطقه ی بوانات، شناخت شاخصه های فرهنگی، بررسی و شناخت شیوه ی معیشت براساس مطالعه ی یافته های گیاهی و استخوانی و برهمکنش های منطقه ای و فرامنطقه ای منطقه ی بوانات در دوره ی نوسنگی، این محوطه مورد کاوش قرار گرفت. در این مقاله سعی بر این است تا در ابتدا، یافته های به دست آمده از نخستین فصل کاوش معرفی گردد؛ سپس جایگاه این محوطه را در نوسنگی فارس تبیین نماییم. با توجه به اهداف مقاله، این پرسش مطرح شد که، محوطه ی هرمنگان مربوط به چه دوره ای است؟ ساختارهای اقتصادی مردمان ساکن در این محوطه چگونه بوده و برهمکنش های منطقه ای و فرامنطقه ای آن در طول دوران استقراری چگونه بوده است؟ طی کاوش های صورت گرفته، دو فاز استقراری شناسایی شد، با توجه به پژوهش های صورت گرفته، به نظر می رسد در نیمه ی دوم هزاره ی هفتم قبل ازمیلاد بر اثر تغییرات اقلیمی مردمانی از دیگر دشت های فارس به این منطقه کوچ کرده اند. فاز قدیمی تر را با توجه به عدم وجود معماری، کمی ضخامت نهشته ها، وجود اجاق های متعدد می توان استقراری فصلی دانست و فاز جدیدتر را با توجه به وجود معماری مربوط به استقرار دائم تاریخ گذاری کرد. با توجه به مقایسه ی یافته های کاوش نیز این محوطه را می توان به نیمه ی دوم هزاره ی هفتم قبل ازمیلاد دانست که مواد فرهنگی آن قابل مقایسه با تل موشکی، تل جری ب، تل بشی، تپه رحمت آباد و کوشک هزار است.

موضوع اصلیِ دوره بندی و گاه شناسیِ باستان شناختی، مسأله ی شاخصه هایِ زمانی و مکانیِ مجموعه هایِ موادِ فرهنگی ست. بر همین اساس، اجزاءِ سازنده ی محوطه های باستانی به عنوان مواد بنیادین مقایسه ی تشابهاتِ فرهنگی، از اهمیت بالایی برخوردارند؛ و هرگونه خطایی در تشخیص شاخص بودن آن ها، انعکاس مستقیمی در الگویابی های گسترده ترِ مکانی و زمانی خواهد داشت. با وجود کمیتِ نسبتاً خوب فعالیت های باستان شناختیِ مرکز فلات ایران در دهه هایِ اخیر، گاه نگاری ها و دوره بندی های صورت گرفته برای پیش ازتاریخِ منطقه که عموماً متکی بر تقسیم بندیِ بیش از هشتاد ساله ی سیلک کاشان هستند، تغییر چندانی نکرده اند؛ در حالی که بعضاً معدود تلاش هایی برای اعمال اصلاحاتی در دوره بندیِ پیش از تاریخ فلات مرکزیِ ایران صورت گرفته، اما نتایجِ مطالعاتِ اخیر، نشان دهنده ی ناتوانی آن ها در ارائه ی تصویری روشن از فرآیند تحولات فرهنگیِ ادوار مختلف پیش از تاریخی منطقه است. از همین رو، به نظر می رسد که تجزیه و تحلیلِ فرآیند تحولاتِ گاه شناسانه ی منطقه و رویکردهایِ حاکم بر آن، سنجش کیفیت دوره بندی ها و تقسیمات گاه شناختیِ صورت گرفته و چراییِ عدم تغییر تقسیماتِ پیشین و ناکامیِ تلاش های انجام شده تا به امروز، موضوعات مهمی هستند که پاسخ گویی به آن ها برای اصلاح و تغییرِ رویکردها و تقسیمات ارائه شده، ضروری ست. محتمل ترین گزینه آن ست که ضعف در مبانی نظری و اصول فعالیت های میدانی باستان شناسی را عامل چنین اتفاقاتی بدانیم؛ اما، نتایجِ تحلیل هایی که بر مبنای سنجشِ فرآیند تحول فعالیت های پژوهشی طولانی مدتِ منطقه، در مقایسه با تحولات تعاریف و رویکردهای نظری و عملی باستان شناسی اروپا و آمریکا به دست آمده اند، نشان دهنده ی آن ست که این عدم موفقیت، علاوه بر موارد فوق، به واسطه ی بی توجهی به رویدادهای فرهنگی کوتاه مدت و برداشت های ضعیف و انعطاف ناپذیرِ هنجاری از مفهومِ فرهنگ، حاصل آمده اند؛ چرا که در طول قرنِ گذشته، به واسطه ی حصولِ تغییرات بسیار در تعریف مفاهیم تغییرِ فرهنگی، گاه شناسی و دوره بندی، مطالعاتِ باستان شناختی به سودِ به رسمیت شناخته شدنِ تمایزاتِ درون منطقه ای و محوطه ای، و معیارهای زمانیِ کوتاه مدت تر، از تعاریف انعطاف ناپذیرِ هنجاری فاصله گرفته؛ و با پذیرشِ سَیالیتِ مرزهایِ فرهنگی در ابعاد زمانی و مکانی آن، بر دقت نظرِ خود در تشخیص و تمییز فرآیندهای فرهنگی افزوده اند. در این میان تداومِ مطالعات کاوش هایی نظیرِ میمون آباد نیز، منجر به آشکار شدن خطاهایِ فراوانی در گاه شناسی و فرآیند تحولاتِ درون منطقه ای شده که تأکید مجددی بر ضرورت بازبینیِ مطالعات و تقسیم بندی های گذشته ی پیش ازتاریخ فلات مرکزیِ ایران دارد.

معماری هخامنشی به استفاده از تالارهای ستوندار معروف است، ولی ساخت چنین تالارهایی در پیش از دوره ی هخامنشی نیز در ایران معمول بوده است. از دوره ی ماد در نوشیجان و گودین، بناهایی با تالار ستوندار کشف شده است؛ علاوه بر این، در: باباجان، زیویه، حسنلو، کردلر و بسطام نیز نظیر این ساختمان ها وجود دارند. در این بین، قدیمی ترین نمونه ها به حسنلو تعلق دارند که در آنجا در سه دوره ی پی درپیِ V، IVc و IVb، با تاریخ حدود 1250 تا 800 ق. م.، مجموعاً تعداد هفت ساختمانِ دارای تالار ستوندار به دست آمده اند. ویژگی مشترک اصلی این ساختمان ها، بخش مرکزی آن ها است که به شکل تالاری ستونداری ساخته می شد، علاوه بر این اجزاء و عناصر مشترک دیگری نیز در بین آن ها وجود دارند؛ همچون: رواق ورودی، پیشخوان، راه پله ای مارپیچ در یک طرف پیشخوان، اتاق های جانبی در اطراف تالار، ستون ها و سکوهای چسبیده به دیوارهای تالار و تختگاهی در مقابل ورودی تالار. به کارگیری این ویژگی های مشترک به مدت چند قرن در معماری حسنلو ادامه می یابد و منجر به شکل گیری سنت معماری خاصی می گردد. در مورد خاستگاه و الگوی اولیه ی این سبکِ معماری، همچنین تداوم و تحولات بعدی آن تا دوره ی هخامنشی، نظریات مختلفی مطرح شده است. برخی از پژوهشگران خاستگاه این سبک را در خارج از فلات ایران جستجو کرده، برخی دیگر برای آن سیر تحولی تک خطی و یا چندخطی در نظر گرفته اند، که اغلب این نظرات بر پایه ی «نظریه ی انتشارگرایی» قرار دارند. در این نوشتار، دیدگاهی متفاوت درباره ی شکل گیری این سبکِ معماری در حسنلو مطرح می شود. در این دیدگاه، بر پایه ی «نظریه ی نوآوری»، ساخت تالارهای ستوندار با توجه به مشترکات آن ها با دیگر ساختمان های همزمانِ فاقد تالار ستوندار در حسنلو، به عنوان یک نوآوریِ درونزا در معماری محلی حسنلو شناخته می شود.

در کاوش های «اَل-اونتَش-نپیریشَ» (محوطه ی مشهور به «چغازنبیل»)، لوله های شیشه ای به دست آمده که تاکنون تحقیق جامعی درباره ی آن ها در قالب یک مقاله تحقیقی صورت نگرفته است. این لوله ها به عنوان یکی از قدیمی ترین شیشه های ایران و درواقع به عنوان عنصری تزیینی در قاب های درهای چوبیِ دو لنگه ی برخی از نیایشگاه های زیگورات چغازنبیل جای گرفته بوده ݠ ند. لوله ها از شیشه ی نیمه شفاف ساخته شده و درون برخی از آن ها قالب های میله ای از جنس مفرغ هویدا، کشف شده است، از این نوع لوله ها تنها از در زیگورات چغازنبیل پیدا شده است. هدف اصلی این مقاله، آشنایی با هنر شیشه گری در دوره ی عیلام میانه و به خصوص این شیشه ها است. در ابتدای این پژوهش، باید به چند پرسش اساسی پرداخت؛ نخست، این که نمونه های مذکور، آیا نمونه های مشابهی داشته اند؟ و چگونگی راه یابی آن ها در موزه های دنیا به چه شکل بوده است؟ و پرسش هایی در مبحث آنالیز مواد که این شیشه ها از چه موادی ساخته شده است؟ و عامل اصلی رنگ نمونه ی آزمایشی چه بوده است؟ برای پاسخ به این پرسش ها از دو روش کتابخانه ای و مطالعات آزمایشگاهی استفاده گردیده، و نهایتاً نتایج حاصله از مطالعات آزمایشگاهی نشان می دهد که در تهیه ی این شیشه از مقدار مناسبی سیلیس به عنوان ماده ی اصلی و از خاکستر گیاهان به عنوان مواد گدازه آور و موادی نیز به عنوان عامل ایجاد رنگ آبی مورد استفاده قرار گرفته است.

در نیمه ی نخست هزاره ی اول قبل ازمیلاد و پیش از تشکیل حکومت ماد، یعنی بین سده های دهم تا هفتم قبل ازمیلاد، در مناطق غربی ایران پادشاهی های کوچک و شاهک نشین های متعددی شکل گرفته بودند که همسایگان شرقی امپراتوری آشور نو به شمار می آمدند. در متون آشوری به این سرزمین ها و شاهک نشین ها اشارات فراوانی شده و لشکرکشی های سپاهیان آشوری به این ایالت ها به طور مفصل شرح داده شده است. این کتیبه های آشوری، مهم ترین منبع موجود برای مکان یابی جای نام های زاگرسی به شمار می آیند؛ اما باوجود گذشت بیش از یک سده از آغاز مطالعات جغرافیای تاریخی دوران آشور نو، هنوز درباره ی مکان یابی برخی ایالت ها و شاهک نشین های زاگرسی اختلاف نظر وجود دارد. در مقاله ی حاضر سعی شده تا با بررسی متون آشوری، موقعیت مکانی برخی شاهک نشین های زاگرس مرکزی از جمله نَمری، بیت-خَمبن، کرلَّ، پرسواَ و الّبریه مشخص شده و محوطه های باستانی شناخته شده ی عصر آهن پایانی غرب ایران با این شاهک نشین ها تطبیق داده شوند. پرسش اصلی تحقیق آن است که جای نام های مذکور دقیقاً در چه مناطقی واقع شده و با کدام مناطق همجوار بوده اند؟ روشی که برای رسیدن به این هدف درنظر گرفته شده، تحلیل دقیق اطلاعات جغرافیایی کتیبه های آشوری و به ویژه آن دسته از متونی است که لشکرکشی های نقطه به نقطه ی سپاهیان آشوری به داخل ایران را گزارش می دهند. همچنین برای نیل به نتیجه ی مطلوب، داده های باستان شناسی نیز مورد بررسی قرار گرفته اند. براساس بررسی های صورت گرفته به نظر می رسد که نَمری در غرب استان کرمانشاه، بیت-خمبن در مرکز آن و پرسوا در شمال استان (شمال دشت ماهیدشت) واقع بوده اند. کَرلَّ را می توان در منطقه ی اورامان مکان یابی نمود و احتمالاً الّبریه نیز در شمال آن قرار گرفته است.

باستان شناسی، افزون بر گذشته ی جای ها و نقاط، به پیشینه ی راه ها هم می پردازد؛ به خط میان دو یا چند نقطه، به مسیر میان دو یا چند جای. چندوچونی راه های باستانی، از موضوعات محل توجه باستان شناسان بوده و هست، و در باستان شناسی ایران، یکی از مهم ترین راه های باستانیِ پیونددهنده ی میان شرق و غرب فلات ایران، «شاهراه خراسان بزرگ» بوده است؛ و بخشی بسیار کلیدی، در مسیر شاهراه خراسان بزرگ، «گردنه ی پاطاق» کنونی است. خراسان بزرگ از یک سوی، و میانرودان از سوی دیگر، مبدأ و مقصد بسیاری از رهگذران این راه و این گردنه بوده است. منابع تاریخی و شواهد باستان شناختی، بر اهمیت بالای این گردنه در طول تاریخ گواهی می دهند. در این مقاله تلاش داریم تا با تکیه بر نتایج بررسی های میدانی متعدد و جستجویی بیشتر در منابع تاریخی از قبیل: نوشته های جغرافیون باستان، سفرنامه های سیاحان و یادگارهای شاهان و شاهنشاهان، اهمیت گردنه ی پاطاق را به همراه جزئیات آن، بار دیگر یادآور شویم؛ همچنین سعی مان بر این بود که با کمک گرفتن از تحلیل عکس های هوایی قدیم و جدید به درک بهتری از تغییرات روزگار نوین و معاصر در گردنه ی پاطاق دست یابیم؛ در پایان از تحلیل های نرم افزار GIS نیز برای بازسازی مسیر اصلی روزگار باستان (خصوصاً پیش از اسلام) این مسیر بهره برده ایم. با استناد بر شواهد باستان شناختی برجای مانده در محدوده ی گردنه ی پاطاق کنونی، و نیز منابع تاریخی، می توان از انطباق این گردنه با گذرگاه موسوم به «دربند مادی» (Μ η δ ι κ ὴ π ύ λ η ) یا «دربند(های) زاگرس» (Ζ ά γ ρ ο υ π ύ λ α ι ) در متون جغرافیایی کلاسیک (یونانی و لاتین) و «عقبة حلوان» جغرافیون دوران اسلامی سخن گفت. در پژوهش ما مسیر باستانی (پیش از اسلام) در گردنه ی پاطاق، که محور اصلی این مقاله است، شناسایی و بازیابی شد؛ دو مسیر دیگر که از دوره ی صفوی به بعد در گردنه ی پاطاق مورد استفاده قرار گرفته است نیز بررسی و زمان تقریبی ایجاد هریک شناسایی شد.

منابع تاریخی نشان می دهند که نخستین پادشاهان ساسانی از بنیان گذاران بزرگ شهرها بوده اند. اردشیر و شاپور اول به توسعه ی شهرهای کهن و بنا کردن شهرهای نوبنیاد پرداختند. در آن دوره، شهرهای کهن در غرب ایران مراکز تولیدات صنعتی و دادوستد بازرگانی بودند و همچنین به دلیل برقراری امنیت در بین راه های، شاهی شهرهایی بنا نمودند. یکی از این نمونه شهرها، شاپورخواست نام دارد که به دستور شاپور اول بنا شده است. موقعیت این شهر به علت قرارگیری بر مسیر راه های غرب به شرق (کرمانشاه به اصفهان) و شمال به جنوب (شوش به همدان) و هم از جهت راهبرد نظامی و بهره گیری از عوارض طبیعی و جغرافیایی یکی از مهم ترین شهرهای آن دوره به حساب می آمده است. پرسشی که این پژوهش در صدد پاسخ گویی به آن است، چگونگی مکان یابی شهرهای تاریخی توسط الگوی ساختار شکلی شهر و موقعیت جغرافیایی و شواهد باستان شناسی، در شهر تاریخی شاپورخواست است؟ متغییرهایی که جهت مکان یابی شهرها مورد بررسی قرارگرفتن شامل: 1-شیب عمومی زمین؛ 2-فاصله از رودخانه؛ 3-فاصله از راه های شاهی. در این پژوهش ابتدا به تجزیه و تحلیل نقشه ها و شکل شهرهای ساسانی پرداخته شده و نحوه ی شهرسازی شهر شاپورخواست از طریق تطبیق نقشه ی ساخت شهر با الگوهای سه شهر از شهرهای هم دوره ی شهر شاپورخواست بررسی شده و الگوی فضایی از آن ها با استفاده از روش تطبیقی به دست آمده است. در مرحله ی دوم با استفاده از نرم افزار ArcGIS و با توجه به نتایج کاوش باستان شناسان و مطالعات کتابخانه ای و آثار به جا مانده از دوره ی ساسانی در خرم آباد مکان یابی شهر باستانی شاپورخواست تعیین گردید. نتایج تحقیق نشان می دهد که شهر شاپورخواست در جنوب خرم آباد و در منطقه ی قاضی آباد، پشته ی حسین آباد و کناره های کوه مدبه تا تپه ی خیرآباد قرار گرفته است و سپس با توجه به تطبیق نتایج مکان یابی موقعیت شهر شاپورخواست با الگوی شهرهای ساسانی هم دوره ی خود، الگویی از ساختار شهر شاپورخواست ارائه شده است.

مقابر و آرامگا ه ها، از دیگر اَشکال معماری است، که از دیرباز تاکنون، در ارتباط با آیین و اعتقادات مردم هر دوره و هر منطقه بوده است. در ایران دوره ی اسلامی، بناهای آرامگاهی و مذهبی بسیاری وجود دارند که به عنوان امامزاده، مورد زیارت عموم واقع شده اند. اما در برخی موارد، این گونه بناها، مدفن شخص صوفی یا عالم بزرگی است که مورد احترام مردم هستند. بناهای ساخته شده بر روی مدفن این بزرگان، دارای ساختار معماری و ویژگی هایی است، که حکایت از یک خانقاه دارد. در استان فارس، تعدادی آرامگاه از این نوع وجود دارد، که اکثراً مربوط به قرون میانه ی اسلامی بوده و عملکرد خانقاهی داشته اند. امامزاده شهداء (سلطان ابراهیم) خرّمی-ده بید استان فارس، از جمله ی آن هاست که دارای سبک معماری و تزییناتی مشابه آثار معماری ایلخانی و تیموری است؛ اما به جهت عدم وجود شواهدی درخصوص تاریخ ساخت؛ قدمت و عملکرد بنا، ناشناخته مانده است. بر این اساس، پژوهش پیشِ رو با رویکردی تاریخی-تطبیقی و با هدف پاسخ گویی به این پرسش ها شکل گرفت؛ 1)مجموعه ی امامزاده شهداء، براساس ساختار معماری و تزییناتش، در زمره ی آثار کدام دوره قرار می گیرد؟ 2)عملکرد اصلی بنای امامزاده شهدا چیست و چه عواملی موجب شکل گیری این بنا شده است؟ در این راستا؛ ابتدا یک بررسی میدانی در کل مجموعه ی آرامگاهی امامزاده شهداء صورت گرفت و سپس با استناد به منابع مکتوب، ساختار و تزیینات معماری بنا با دیگر آثار مشابه در منطقه ی فارس و مناطق همجوار، به ویژه استان های مرکزی ایران، مانند کرمان، یزد و اصفهان مورد مقایسه و مطالعه ی تطبیقی قرار گرفت. حاصل کار، تشابه میان ساختار و تزیینات معماری بنای مورد پژوهش، با تعدادی از بناهای دوران ایلخانی-تیموری در مناطق یاد شده بود و در نهایت؛ با توجه به ویژگی ها و موقعیت بنا، نتایجی از عملکرد خانقاهی آن، در برهه ی زمانی اواسط قرن هشتم تا اواخر قرن نهم هجری قمری به دست آمد.

مجموعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از برجسته ترین شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی به شمار می آید. سنگ بنای این مجموعه بعد از وفات شیخ صفی الدین اردبیلی در سال 735 ه. ق. / 1335 م. توسط شیخ صدرالدین موسی-فرزند و جانشین او در رهبری طریقت صفویه-گذاشته شد و در دوره های بعد تکمیل شد. این مجموعه را باید گنجینه ای از ده ها کتیبه ی ارزشمند اسلامی قلمداد کرد که در قالب هنرهای متنوعی چون: معرّق کاشی، حجاری، مشبک فلز، معرّق، مشبّک و سوخت چوب متجلی شده است. کتیبه های اسلامی مذکور را می توان در سه گروه آیات، احادیث و اذکار دسته بندی کرد. ذکر «الله، محمد، علی» پرتکرارترین این اذکار است. اما (پرسش این است که) دلیل کاربرد مکرر این ذکر در مجموعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی چیست؟ با توجه به خاستگاه و کاربرد طریقتی مجموعه ی مذکور، اذکار موجود در آن و از جمله ذکر «الله، محمد، علی» می تواند ریشه در سنت های صوفیانه داشته باشد. خصوصاً این که این ذکر در سراسر دوران شیوخ و سلاطین صفوی و بعد از این دوران، بر زبان مریدان اکثراً قزلباش ایشان جاری می شد و هنوز هم در جوامع علوی-بکتاشی آناطولی، روم ایلی و بالکان به عنوان میراث داران تصوف صفویه و آخرین بازماندگان طریقت قزلباشیه کاربرد دارد. همچنین ذکر «الله، محمد، علی» در کتیبه های موجود در بسیاری از ابنیه و اشیاء صوفیانه برجای مانده از عهد مغول تا دوره ی معاصر مشهود است. این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر منابع تاریخی و تاریخ نگاری، اسناد و مدارک آرشیوی، مشاهدات میدانی و مطالعات باستان شناسی و به شیوه ی توصیفی-تحلیلی ضمن مطالعه ی انعکاس ذکر «الله، محمد، علی» به عنوان یک ذکر صوفیه در معماری مجموعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی، به بررسی کاربرد آن در نزد مریدان طریقت صفویه در گذشته و حال بپردازد.

نرماشیر در صدر اسلام، یکی از پنج ولایت کرمان بود. اما توجه باستان شناسان به بم و جیرفت سبب غفلت از نرماشیر شده و شناخت کافی از سفال اسلامی نرماشیر وجود ندارد. عدم شناخت سفال نرماشیر از یک سو، و نقش سفال در گاهنگاری و شناخت تغییرات فرهنگی از دیگر سو، نشانگر ضرورت این پژوهش است. پرسش ها این ست که گونه های سفال اسلامی در نرماشیر چیست و به چه ادواری تعلّق دارند؟ فراز و فرود حیات در نرماشیر و روابط فرامنطقه ای آن براساس داده های سفالی چگونه بوده است؟ ویژگی های تولید و سبک محلّی سفال در نرماشیر چیست؟ اهداف پژوهش عبارتنداز: مطالعه ی سفال اسلامی نرماشیر و شواهد تولید، گونه شناسی و گاهنگاری مقایسه ای و نسبی سفال ها و تبیین روند تداوم حیات در نرماشیر. روش گردآوری داده ها، میدانی-اسنادی، و روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است1. برپایه ی نتایج، سفال اسلامی نرماشیر شامل گونه های: ساده ی بی لعاب، نقش کنده، افزوده، قالب زده، مُهری، شبه پیش ازتاریخی، لعابدار تک رنگ، نقش کنده یا افزوده زیرلعاب، گلابه ای، لعاب پاشیده، اسگرافیتو، نقاشی زیرلعاب، نقاشی روی لعاب، زرین فام و آبی و سفید است. این گونه ها، ارتباطات فرهنگی با: جیرفت، غبیرا، سیرجان، میناب، کیش، سیراف، نیشابور، اسفراین، ری، اصفهان، قصرابونصر، مرودشت، سی سخت، بویراحمد، شوش، رأس الخیمه امارات، مُسندَم عمان، حضرموت یمن، قلعه بحرین، بصره، سامرا، رقّه و لشکری بازار را نشان می دهند. برخی نمونه های سفال نرماشیر وارداتی و تعدادی تولید محلّی، اما تقلیدی هستند. نمونه های قالب زده ی بی لعاب، تولید محلّی و دارای نقوش کاملاً محلّی هستند. همچنین، حیات شهر نرماشیر از دوره ی ساسانی آغاز شده، و در دوره ی سلاجقه ی کرمان و قراختاییان به اوج می رسد و تا دوره ی تیموری تداوم داشته است؛ اما جمعیت آن در دوره ی صفوی کاهش می یابد و پس از صفویان متروک شده و تعدادی روستا در دشت باقی می ماند.

ساباط از عناصر معمارانه ی فضاهای شهری ایران است که هنوز در گذرهای بسیاری از شهرهای تاریخی، مانند نایین یافت می شود. براساس بررسی های صورت گرفته، تاکنون پژوهشی که به مطالعه ی ساباط های بافت تاریخی نایین و به خصوص تحلیل های گونه شناسانه ی این عناصر ارزشمند پرداخته باشد، انجام نگرفته است؛ لذا پژوهش حاضر برای نخستین بار به شناخت و بررسی و گونه شناسی ساباط های این شهر می پردازد. بدین منظور ابتدا نظریه های موجود در گفتمان گونه شناسی بررسی و نظریه ی معماریان که گونه را شِمایی چند بُعدی مرکب از اندام های کالبدی و طرح واره های عجین شده با اندام ها می داند، مناسب تشخیص داده شد. بر این اساس پژوهش حاضر 15ساباط بافت تاریخی نایین را مطالعه نموده و سعی خواهد کرد گونه بندی مناسبی براساس این نظریه ارائه دهد. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای-میدانی به همراه مصاحبه های عمیق و روش تحقیق، کیفی با رویکرد تحلیلی-توصیفی است. ساخت ساباط بر روی گذر به خلق فضا و کاربردی نمودن سطح بالای گذر می انجامد و این فضای ایجاد شده در تراز بالای گذر توسط ساباط، محدود به مالک دو بدنه ی گذر و در نتیجه متعلّق به دو ملکی است که در دو سوی گذر واقع شده اند. یافته های گونه شناسانه حاکی از دو گونه ی ساباط است؛ گونه ی اول، با بیشترین درصد فراوانی، بدون فضاهای معماری و فقط پوشاننده ی گذر، می باشد. ساباط های گونه ی دوم، گرچه همگی دارای اندام های فضایی اتاق و یا ایوان بر روی گذر به عنوان شِمای مشترک می باشند، ولی براساس چگونگی ترکیب این عناصر، جهت گیری ساباط و همچنین زندگی متفاوتی که در هر یک جاری بوده است به سه زیر گونه ی ساباط اتاق دار با تعبیه بازشو در دو نما، ساباط با ترکیب اتاق و ایوان در یک نما و ساباط ایون دار در دو نما تقسیم می شوند. براساس نتایج مطالعات شفاهی در ارتباط با طرح واره ی نسبت خویشاوندی یا عدم نسبت خویشاوندی مالکان ساباط ها، در گونه ی اول مالکان خویشاوند دو طرف گذر، مربوط به یک خاندان بوده و با ساخت ساباطی، ورودی خانه ها نیز در زیر ساباط تعبیه می گردد. در گونه ی دوم مالکیتِ ساباط، با رضایت و توافق مالکان دو طرف گذر که با یکدیگر نسبت خویشاوندی نداشته به یکی از طرفین تعلق می گیرد.