اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1392 | دوره:1 | شماره:4 (پیاپی 4) |تعداد مقالات:9

در این تحقیق سه گونه بیلهر، چویر و زیره ایرانی (Ferulago angulata, Bunium persicum, Dorema aucheri) در تابستان 1391 از ارتفاعات شهرستان بردسیر استان کرمان، در مرحله میوه دهی جمع آوری و در سایه خشک شد. از دو گیاهFerulago angulata  و Bunium persicum با روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) اسانس گیری و از گیاهDorema aucheri  با استفاده از هگزان عصاره گیری شد. ترکیب های شیمیایی گیاهان توسط روش کروماتوگرافی گازی متصل به شناساگر طیف نگار جرمی (GC-MS) شناسایی شد. مهمترین ترکیب های شیمیایی عصاره گیاه D. aucheri شامل دی اتیل فتالات (79.15 درصد) و دی بوتیل فتالات (5.73 درصد)، در گونه F. angulata به ترتیب بتا - اوسیمن (40.02 درصد)، آلفا - فلاندرن (14.47 درصد) و بتا - فلاندرن (14.43 درصد) عمده ترین ترکیب های اسانس و در اسانس گیاه زیره کرمانی نیز به ترتیب: کومین آلدئید (20.53 درصد)، گاما - ترپینن (23.93 درصد)، 3-کارن-10-آل (27.99 درصد) و 2-کارن-10-آل (9.49 درصد) از مهمترین ترکیبات اسانس گیاه گزارش شد.

باریجه با نام علمی Ferula gummosa Boiss. متعلق به تیره چتریان (Apiaceae) گیاهی چند ساله، مونوکارپیک و بومی ایران است و یکی از ارزشمندترین گیاهان دارویی در نواحی کوهستانی ایران محسوب می شود. هدف از این تحقیق بررسی اتنوفارماکولوژی، آنتی اکسیدانی و ارزیابی مهمترین مواد موثره ثانوی (فنل و فلاونویید کل) در عصاره متانولی اندام های مختلف گیاه باریجه (برگ، گل، ریشه) در دو رویشگاه استان خراسان رضوی بوده است. در این تحقیق عملیات صحرایی طی ماه های اردیبهشت تا تیر سال 1391 در دو منطقه، اندام های مختلف گیاه از دو رویشگاه طبیعی استان خراسان رضوی (1760-2010 متر) به صورت تصادفی و سه بار تکرار جمع آوری گردید. همزمان به منظور مطالعات اتنوفارماکولوژی با همراهی یک درمانگر محلی (پیرمرد 67 ساله) مهمترین اطلاعات سنتی در مورد اندام های گیاه، نحوه مصرف و عملکرد دارویی آنها کسب و ثبت و آزمایش ها در سه تکرار انجام شد. اندازه گیری متغیرهای شیمیایی با روش اسپکتروفتومتری: فنل کل به روش فولین سیکالتو و فلاونوئید کل به روش آلومینیوم کلراید و فعالیت آنتی اکسیدانی نیز توسط رادیکال های آزاد DPPH اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که مردم بومی منطقه از ریشه و صمغ باریجه به عنوان ضداسپاسم، مسکن و ضدعفونی کننده قوی در درمان - اسهال، صرع، میگرن و زخم ها استفاده و همچنین از دوده ریشه ها و دانه های اسفند برای ضدعفونی کردن محیط و درمان سرماخوردگی، سرفه، آلرژی و رماتیسم استفاده می شود. بیشترین فنل کل (18.16 میلی گرم معادل گالیک اسید در هر گرم وزن خشگ گیاه)، فلاونوئیدکل (15.20 میلی گرم معادل کوئرستین در هر گرم) متعلق به عصاره متانولی ریشه گیاه در رویشگاه پناهگاه حیات وحش حیدری نیشابور (2010 متر) بوده و بیشترین عملکرد آنتی اکسیدانی نیز مربوط به عصاره متانولی گل های گیاه باریجه در منطقه قوچان با 84.5 درصد مهار رادیکال های آزاد می باشد.

اسفرزه (Plantago ovata Forsk.) از مهمترین گیاهان دارویی متعلق به تیره بارهنگ می باشد. این گیاه در برخی نقاط استان گلستان به صورت خودرو رشد می یابد و در صنایع دارویی کاربرد زیادی دارد. تحقیق حاضر با هدف مقایسه صفات ریخت شناسی و ماده موثره موسیلاژ در بین توده های مختلف اسفرزه استان گلستان صورت پذیرفت. این پژوهش در بین 4 توده استان گلستان (قره ماخر، دوزاولوم، اینچه برون و مرتع آرامگاه) بر اساس طرح بلوک های کاملا تصادفی در چهار تکرار انجام شد و برای بررسی صفات ریخت شناسی توده ها (ارتفاع بوته، تعداد و طول سنبله، تعداد دانه در سنبله، طول برگ) به رویشگاه های آنها مراجعه و صفات ثبت شدند. مراحل استخراج موسیلاژ، توزین وزن هزاردانه و اندازه گیری فاکتور تورم نیز در آزمایشگاه مرکز تحقیقات گیاهان دارویی دانشگاه شاهد انجام شد. نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد بین توده های مختلف در صفات طول برگ و وزن هزار دانه در سطح احتمال 1 درصد و در صفات تعداد سنبله، طول سنبله و فاکتور تورم در سطح احتمال 5 درصد اختلاف معنی دار مشاهده شد. تفاوت بین ارتفاع بوته، تعداد دانه در سنبله، میزان تورم برای هر گرم موسیلاژ و مقدار موسیلاژ در بین توده ها معنی دار نبود. به طورکلی نتایج نشان داد، بیشترین مقدار موسیلاژ در توده منطقه قره ماخر با 0.216 گرم مشاهده گردید و برای صفت فاکتور تورم نیز، بررسی مقایسه میانگین ها نشان داد بیشترین فاکتور تورم در توده قره ماخر و مرتع آرامگاه با میزان 14.25 میلی لیتر بدست آمد. اینچه برون با میزان 13.75 میلی لیتر نیز کمترین فاکتور تورم را دارا بود و به طور کلی توده قره ماخر برای تمام صفات به عنوان توده برتر معرفی می گردد و می توان در برنامه های اصلاحی از آن بهره برد.

به طور کلی شناسایی و معرفی تنوع گونه های گیاهی یک منطقه به عنوان بستر تحقیقات زیست محیطی با هدف حفظ گنجینه ژنی و امکان استفاده اصولی از آنها اهمیت ویژه ای دارد. منطقه رینه (2300 متر) با مساحت 700 هکتار در فاصله 79 کیلومتری از مسیر شهرستان آمل به تهران و جنوبی ترین ناحیه استان مازندران در دامنه های شمالی رشته کوه البرز قرار گرفته است. در این تحقیق و به روش عملیات صحرایی در فاصله اردیبهشت تا تیرماه 1392 تعداد 70 گونه گیاهی متعلق به 21 تیره و 46 جنس شناسایی شد که به ترتیب تیره کاسنی با 16 گونه (22.86 درصد)، تیره نعناع با 12 گونه (17.14 درصد)، تیره نیام داران با 6 گونه (8.57 درصد)، تیره گندمیان با 6 گونه (8.57 درصد) و تیره شب بو با 5 گونه (7.14 درصد) بیشترین تعداد گونه ها را به خود اختصاص داده اند و اینکه فرم های همی کریپتوفیت با 51.43 درصد و تروفیت ها 34.29 درصد از مهمترین گروه های ساختاری طیف زیستی منطقه به روش رانکیه و در بررسی پراکنش جغرافیایی عناصر گیاهی بر اساس روش Zohary، Thakhtajan وLeonard  نیز مشخص شد که 48.57 درصد گونه ها (34 گونه) به ناحیه رویشی ایران تورانی مربوط بوده و سایر گونه ها علاوه بر ناحیه رویشی ایران تورانی در سایر نواحی رویشی نیز یافت می شوند.

گیاه دارویی و بومی زولنگ (Eryngium caucasicum Trauve.) متعلق به تیره چتریان (Apiaceae) گیاهی علفی، مونوکارپیک و از مهمترین سبزیجات محلی دارویی در فرهنگ مردم شمال ایران محسوب می شود. هدف از این تحقیق بررسی اوت اکولوژی، اتنوفارماکولوژی و ارزیابی عملکرد آنتی اکسیدانی عصاره متانولی سرشاخه های گلدار گیاه زولنگ از رویشگاه ساحلی واقع در روستای لاریم جویبار بوده است. در عملیات صحرایی طی ماه های اسفند تا آذرماه 1391-92، ضمن تعیین مهمترین شاخصه های مربوط به خاک، اقلیم و فنولوژی، سرشاخه های گلدار گیاه زولنگ در خردادماه جمع آوری گردید، همزمان مهمترین گونه های دارویی آن رویشگاه شناسایی و مهمترین اطلاعات سنتی در مورد نحوه مصرف و عملکرد دارویی آنها به همراه زولنگ از مردم محلی کسب و ثبت گردید. در بررسی فنولوژیکی، تعداد 10 پایه گیاه که از نظر ریختی و رویشی شرایط نسبتا یکسانی داشتند انتخاب و علامت گذاری گردید و تقریبا هر ماه به طور متناوب مورد بازدید و تاریخ وقوع پدیده های حیاتی گیاه تا مرحله خشک شدن آن در طبیعت ثبت گردید. تعیین پراکنش جغرافیایی و اشکال زیستی گونه ها نیز به ترتیب با روش زوهری و طبقه بندی راون کیه بدست آمد. عصاره متانولی گیاه با استفاده از روش خیساندن و فعالیت آنتی اکسیدانی با استفاده از روش اسپکتروفوتومتری (رادیکال های آزاد (DPPH محاسبه گردید. نتایج بررسی های صحرایی نشان داد، رشد بهاره گیاه از فروردین ماه و در خاک هایی با بافت ما سه ای لومی، EC=10.5، اسیدیته 6.63 و در اقلیم مدیترانه ای رشد رویشی گیاه از اواخر فروردین ماه آغاز و در خردادماه وارد فاز گلدهی شده و سپس در شهریور خزان کرده و مجددا در مهرماه ماه وارد رشد پاییزه می شود. مردم محلی از برگهای جوان گیاه به عنوان یک مقوی بهاره و گرم در درمان فشارخون، رماتیسم، درد، تصفیه خون و دفع سموم از کلیه و کبد استفاده می شود. در این تحقیق تعداد 43 گیاه دارویی در رویشگاه زولنگ با غالبیت تیره های Fabaceae (7 گونه)، Asteraceae (6 گونه)، Lamiaceae (4 گونه) شناسایی شدند و از نظر شکل زیستی تروفیت ها با 18 گونه (41.86 درصد)، بیشترین تعداد گونه ها را به خود اختصاص دادند و بیشتر متعلق به خاستگاه اروپا - سیبری، مدیترانه ای (39.53 درصد) و اینکه عملکرد بهینه عصاره متانولی گیاه در مهار رادیکال های آزاد DPPH با میزان (IC50=177.3 ug/ml) در توجیه علمی استفاده های رایج زولنگ به عنوان ضد درد و دفع سموم از کبد و کلیه قابل بحث است.

سنجد با نام علمی Elaeagnus angustifolia L. از گونه های بسیار مهم غذایی و دارویی است که تاریخ شناسایی و استفاده آن به زمان های گذشته مربوط می شود. رویشگاه های مختلف با شرایط آب و هوایی متنوع اثرات متفاوتی بر کیفیت و کمیت مواد موثره گیاهان دارند. مناطق خشک و نیمه خشک کشور خصوصا استان خراسان با رویشگاه های مختلف عرصه ای بالقوه برای رشد و نمو این گونه دارویی ایجاد کرده است. جهت انجام این پژوهش، در فصل رویشی و زایشی اندام های گیاه سنجد (برگ، میوه و گل) از چهار رویشگاه مختلف منطقه درگز (چهلمیر، قرخ قیز، آرتیان و سنگ سوراخ) واقع در استان خراسان رضوی جمع آوری شدند. سنجش فلاونوئید، پلی فنل، آنتوسیانین به روش اسپکتروفتومتری و فعالیت آنتی اکسیدانی به سه روش RP و TAC، DPPH صورت گرفت. میزان مواد موثره در اندام های مختلف گیاه سنجد ثابت نبود به طوری که نتایج نشان داد که بیشترین میزان فلاونوئید و فنل در منطقه قرخ قیز به دلیل افزایش تنش شوری (Ec=4.6) مشاهده شد. بیشترین میزان آنتوسیانین ها و فعالیت آنتی اکسیدانی نیز در این منطقه به دلیل وجود این تنش شوری افزایش یافت.

این تحقیق با هدف تعیین اثر دگرآسیبی عصاره آبی درمنه کوهی (Artemisia aucheri Boiss.) بر خصوصیات جوانه زنی و رشد اولیه بادام کوهی (Amygdalus scoparia) و به صورت آزمایشگاهی در قالب طرح کاملا تصادفی با شش تیمار عصاره آبی اندام هوایی درمنه کوهی در پنج غلظت 15، 30، 45، 60 و 75 گرم در لیتر و آب مقطر (شاهد) در سه تکرار انجام و نتایج پس از تجزیه واریانس یک طرفه، مقایسه میانگین ها توسط آزمون چند دامنه ای دانکن به عمل آمد. نتایج نشان داد بین میانگین خصوصیات مورد بررسی بادام کوهی در تمام تیمارهای اعمالی تفاوت معنی داری (a=0.05) وجود دارد به طوری که آستانه تاثیرپذیری برای متغیرهای طول ریشه چه و وزن خشک ساقه چه غلظت 15 گرم در لیتر، برای متغیرهای درصد جوانه زنی، طول ساقه چه، وزن تر ساقه چه، وزن تر ریشه چه و وزن خشک ریشه چه غلظت 30 گرم در لیتر و برای متغیرهای سرعت جوانه زنی و تعداد برگچه غلظت 45 گرم در لیتر بود. نتایج حاصل از مقایسه میانگین ها نشان داد کمترین تاثیر را غلظت 15 گرم در لیتر و بیشترین تاثیر را غلظت 60 و 75 گرم در لیتر بر صفات مورد بررسی بادام کوهی نسبت به شاهد دارد.

دو گیاه آلو (Prunusspinosa L.) و ازگیل (Mespilusgermanica L.) از درختچه های خاردار متعلق به تیره گل سرخیان می باشند که به صورت خودرو در اغلب جنگل های استان گلستان می رویند و در طب سنتی منطقه از هر دو گیاه به عنوان ضد التهاب، ضد عفونی کننده و مقوی قلب استفاده می شود. در این تحقیق اندام های دو گیاه از رویشگاه های مختلف استان (گرمابدشت - 700 متر و روستای زیارت - 1215 متر) به صورت تصادفی جمع آوری شد و به ترتیب اثر میزان ارتفاع روی میزان فنل کل (در برگ و میوه نارس آلو) و آنتوسیانین کل (در برگ های ازگیل و گل های آلو)؛ همچنین تغییرات مقدار فنل کل در میوه آلو در 4 مرحله از بلوغ (نارس، بالغ، رسیده و بعد از بلوغ) بررسی شد. مقدار فنل کل با روش فولن - سیکالتو و مقدار آنتوسیانین کل با روش اختلاف pH با دستگاه اسپکتروفوتومتر در 3 تکرار سنجش و مقایسه شد. نتایج نشان داد که مقدار فنل کل در برگ های آلو از میوه های آن بیشتر بود. مقدار فنل کل در میوه های آلو به طور پیوسته در طی بلوغ کاهش می یافت. مقایسه میانگین داده ها تحت ANOVA در سطح 5 درصد نشان داد که عامل ارتفاع در همه موارد (به غیر از مقدار فنل کل در میوه های نارس آلو) اثر معنی داری داشته است.

در این تحقیق به منظور ارزیابی عملکرد آنتی اکسیدانی و ترکیبات فنلی عصاره های آبی و هیدروالکلی گیاه آنغوزه(Ferula assa-foetida L.) ، صمغ گیاه از رویشگاه طبیعی آن واقع در شهرستان بیرجند (1470 متر) جمع آوری شد. عصاره ها با روش خیساندن، اندازه گیری میزان فنل کل با استفاده از معرف فولین سیکالتو برحسب میلی گرم بر گرم اسیدگالیک و فعالیت آنتی اکسیدانی نیز به روش اسپکتوفوتومتری بر اساس میزان مهار رادیکال های آزادDPPH  سنجیده شد. نتایج نشان داد عصاره هیدروالکلی گیاه به دلیل کثرت مواد موثره فنلی (228 mgEGA) و میزان IC50 عصاره با مقدار 0.415 میلی گرم بر میلی لیتر از خاصیت آنتی اکسیدانی بیشتری نسبت به عصاره آبی در مهار رادیکال های آزاد برخوردار است.