پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی
سال:1386 | دوره:13 | شماره:1 (43) |تعداد مقالات:8

توسعه نظام آموزشی در عرصه فناوری اطلاعات یکی از چالش های اصلی سیاستگذاران آموزشی است. بازنگری فرایندهای این نظام در مقابله با  تاثیر شگرف فناوری اطلاعات و رسوخ روزافزون آن در ارکان مختلف این نظام از مهم ‎ترین نکاتی است که توجه به آن منظومه ای هماهنگ را برای حضور شاداب و پویا درعصر اطلاعات طراحی و قوام آن را تضمین می کند.در این مقاله سعی شده است تا براساس شاخص ها و نشانگرهای توسعه اطلاعاتی در نظام آموزش عالی، رویکرد نظام آموزش عالی کشورهای منتخب در عرصه فناوری اطلاعات بررسی و چهارچوب اصلی حرکت آنها در این عصر تبیین شود. همچنین، با بررسی مشکلات فراروی دانشگاه های ایران در زمینه توسعه اطلاعاتی و با توجه به نتایج حاصل از مدل ارایه شده و مطالعات تطبیقی، راهبردهای توسعه اطلاعاتی نظام آموزش عالی در ایران تبیین شده است.

موسسات آموزشی در سراسر دنیا اصول و معیارهایی را برای تضمین کیفیت درس ها و برنامه‎ های یادگیری الکترونیکی انتخاب می‎کنند. شرکت ها و صنایع مرتبط با محصولات یادگیری الکترونیکی نیز معیارهایی را انتخاب می کنند، اما تاکید آنها عمدتا بر قابلیت استفاده مجدد اجزای محتواهای تولیدی و نیز قابلیت انتقال آنها بین محیط های نرم افزاری مختلف است. از طرفی، بین این دو دیدگاه درخصوص بحث کیفیت تفاوت های عمده‎ای وجود دارد، گرچه شباهت هایی نیز دارند. از سوی دیگر، موسسات آموزشی، سیاستگذاران و شرکت های فعال در زمینه یادگیری الکترونیکی نیاز دارند که در ابتدا درک صحیحی از این مفاهیم داشته باشند و سپس، متناسب با اهداف و نیازها استانداردها و معیارهای لازم را در انتخاب، خرید، تولید یا به کارگیری محتواها و دوره ‎های درسی الکترونیکی خود در نظر بگیرند. در این مقاله ضمن بیان مفاهیم مربوط و تحلیل مختصر معیارها، راهبردها و استانداردهای مربوط به هریک از دیدگاه ها بررسی و سپس، راهنمایی و اصول اولیه موردنیاز درتعیین مشخصه‎های تولیدات محتواهای الکترونیکی و چگونگی انتخاب آنها ارایه ‎شده ‎است.

آموزش ‎عالی در قرن 21 موانع زمان و مکان را در هم نوردیده و سنتی تازه در آن ایجاد شده است. آموزش عالی در قرن حاضر به دنیای مجازی تسری یافته است و در این فضا به سه شکل ارایه می‎شود: دانشگاه مجازی هوشمند , دانشگاه مجازی در قالب ارتباط چهره به چهره (از طریق شبکه) و دانشگاه مجازی مبتنی بر ارتباطات ناهمزمان و غالبا مکتوب (از طریق شبکه). در شکل نخست نرم افزار هوشمند جایگزین استاد می شود. در این شکل استاد مرجع یادگیری و دانش نیست، بلکه همچون مشاور عمل می‎کند. در شکل دوم استاد از طریق اینترنت بر محدودیت مکانی فایق می آید و فضای آموزشی به صورت فضای واقعی کلاس شبیه سازی می شود. استاد دانشجو را به وسیله دوربین می بیند و استاد نیز از همان طریق در معرض دید دانشجویان کلاس قرار می‎گیرد. در شکل سوم دانشگاه مجازی درس به صورت نا همزمان و ترجیحا به صورت مکتوب ارایه می ‎شود. این شکل از ارایه ممکن است سنتی باشد و در آن به انتقال دانش اکتفا شود یا آنکه تعامل و ارتباط فعال از ارکان آن باشد و آن گونه که پاره ‎ای از صاحبنظران دانشگاه های مجازی اشاره کرده ‎اند، پارادایم جدیدی در آموزش عالی فراهم شود و دانشجویان به مرحله تفکر انتقادی دست یابند. در این مقاله اشکال دانشگاه مجازی تحلیل و ارزیابی شده است. تحلیل و ارزیابی مذکور مبتنی بر نظریه تجسد، نظریه پدیدار شناسی ادراک مرلوپونتی و نظریه ساختگرایی است. بر مبنای نظریه تجسد در باره آموزش دانشگاهی در فضای مجازی به صورت کلی بحث و سپس، تحلیل مذکور ارزیابی شده است. در تحلیل شکل اول دانشگاه مجازی نرم افزار های هوشمند موجود با استادان واقعی مقایسه شده است. شکل دوم دانشگاه مجازی که از طریق دوربین هدایت می شود، مبتنی بر نظریه پدیدار شناسی ادراک مرلو پونتی ارزیابی شده است. پس از تحلیل دانشگاه مجازی از نوع سوم در دو صورت سنتی و تحولگرا تجربه ‎ای از نوع تحولگرای دانشگاه مجازی و آن گاه پیشنهادهایی برای ایجاد نمونه ایرانی دانشگاه مجازی ارایه شده ‎است.

در حال حاضر، شاید یکی از نوید دهنده ترین و رو به رشدترین دستاوردهای پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات یاددهی/ یادگیری الکترونیکی و مبتنی بر اینترنت باشد که مواردی نظیر کمبود فضای آموزشی، حجم انبوه اطلاعات در دسترس و درگیری های زمانی استادان و دانش ‎پژوهان ضرورت آن را بیش از پیش آشکار می‎ سازد. اساسی ‎ترین مخاطره در امر یاددهی/ یادگیری الکترونیکی تولید و مدیریت محتوای آموزشی مناسب با در نظر گرفتن خصوصیات اجتماعی، روانشناختی و تربیتی فراگیران و متناسب با علایق، شیوه درس خواندن و سطح دانش آنان است. در این میان، در پی افزایش توانمندی ها و قابلیت های ابزارهای تالیف محتوا در سال های اخیر، استقبال و بهره وری از آنها به نحو چشمگیری افزایش یافته است و به ‎خصوص با ظهور امکاناتی نظیر «انطباق با نیازهای فراگیران»، این گونه ابزارها نقش برجسته ای را در روند تولید محتوای آموزشی ایفا می کنند. در این مقاله با هدف بررسی اهمیت ابزارهای تالیف محتوا در افزایش کارایی نظام های یاددهی/ یادگیری الکترونیکی، به بررسی مقایسه ای ابزارهای موجود و توانمندی ها و نقصان های آنان پرداخته شده است. این بررسی ها با در نظر گرفتن معیارهایی نظیر زمان لازم برای طراحی، محیط طراحی، هماهنگی با استاندارد های موجود در حوزه یاددهی/ یادگیری الکترونیکی و قابلیت های بالقوه ابزار صورت گرفته است. نتایج به دست آمده در انتخاب و کاربرد این گونه ابزارها توسط مدیران صنایع آموزشی به ‎منظور افزایش رضایت کاربران و بهره وری نظام های آموزشی کمک شایانی خواهد بود.

در این پژوهش سعی شده است تا میزان استفاده دانشجویان دوره‎های آموزش الکترونیکی از منابع اطلاعاتی مربوط به رشته تحصیلی آنان مشخص شود. مشخص ساختن مشکلاتی که دانشجویان در دسترسی به اطلاعات مربوط به رشته تحصیلی با آنها مواجه می شوند و ارایه راهکارهایی در خصوص تامین نیازهای اطلاعاتی دانشجویان دوره‎های آموزش مجازی جزو اهداف جزیی پژوهش حاضر است.در اجرای این پژوهش از روش تحقیق پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش را دانشجویان واحد آموزش های الکترونیکی دانشگاه شیراز درسال تحصیلی 85-1384 تشکیل می ‎دهند و ابزار گردآوری داده ‎ها نیز پرسشنامه است. یافته ‎ها نشان ‎می ‎دهد که اکثر دانشجویان دوره ‎های آموزش ‎مجازی از منابع اطلاعاتی استفاده می‎ کنند و میزان استفاده آنها تقریبا در سطح متوسط قرار دارد. تجزیه و تحلیل نتایج مشخص کرد که دربین گروه های سنی مختلف از نظر میزان استفاده از منابع اطلاعاتی اختلاف معناداری وجود دارد و همچنین، از نظر میزان استفاده در بین مقاطع تحصیلی نیز اختلاف معناداراست. ازسوی دیگر، مهم‎ ترین مشکل دانشجویان در دسترسی به منابع اطلاعاتی نبود کتابخانه دارای اطلاعات مربوط و مناسب و مهم ‎ترین دلیل عدم استفاده دانشجویان ازمنابع اطلاعاتی نداشتن فرصت کافی برای خواندنی های اضافی است.

تکیه بر توانمندی های آکادمیک اعضای هیات علمی و انتقال تجارب آنان به دانشجویان موجب پیدایش نظام آموزشی معلم- محور در دانشگاه های جهان شد. با پیدایش نظریه های جدید یاددهی- یادگیری و کاربرد آنها در فرایند آموزش در کشورهای جهان این برداشت تا حدود زیادی تعدیل شد. ترویج نظام آموزش از راه دور و گسترش آن در دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی نیز روند رشد و توسعه تفکر آموزش دانشجو– محور را سرعت بخشید. اما نحوه طراحی، تولید، توزیع و ارایه مواد آموزشی در دانشگاه پیام نور به دلیل سیطره تفکر سنتی و اقتدار تخصصی اعضای علمی آهنگ حرکت از نظام استاد– محور به سمت نظام دانشجو– محور کندتر از حد انتظار بوده است.برنامه ریزان راهبردی دانشگاه به این نتیجه رسیدند که استفاده از این رویکرد نمی تواند دوام چندانی داشته باشد و دیر یا زود به صورت مانعی بزرگ بر سر راه توسعه دانشگاه قرار خواهد گرفت. آنان راه حل را در این دیدند که محیط یادگیری را از این وضعیت یک سویه و غیرفعال به محیط تعاملی و مشارکتی تغییر دهند. همان گونه که بروفی و اولمن (1998) استدلال می کنند، یادگیری در این گونه محیط ها هنگامی به طور موثر اتفاق می افتد که اعضای هیات علمی مواد آموزشی مبتنی بر فعالیت خودیادگیرنده تولید کنند تا بر انگیزنده آنان به بحث و تبادل نظر از طریق تعامل اجتماعی با یکدیگر باشد. مساله اصلی دانشگاه های باز و از راه دور در استفاده از این رویکرد این است که چگونه می توان چنین محیطی را طراحی، ایجاد و نگهداری و مواد آموزشی متناسب با آن را تولید کرد. صرف‎ نظر از مدل های گوناگون آموزش از راه دور یک برنامه موفق آموزشی در این نظام به تعهد دانشجویان برای پذیرش مسوولیت یادگیری مستقل و خود- رهبر بستگی زیادی دارد. تجربه نشان می دهد که رویکرد به ‎کارگیری فاوا و پیش‎بینی مشارکت دانشجویان در فرایند یاددهی- یادگیری پذیرش این مسوولیت را تسهیل می کند، زیرا دریافت بازخورد سریع و به موقع تمایل به مشارکت بیشتر در فرایند یاددهی- یادگیری را افزایش می ‎دهد. بنابراین، برنامه ‎ریزان آموزشی با دو س وال مهم روبه رو هستند: 1. چگونه می توان در فرایند یاددهی- یادگیری به درستی از فاوا بهره گرفت؟ 2. چه تضمینی برای حفظ کیفیت آموزش در این رویکرد وجود دارد؟مقاله حاضر حاصل مطالعه موردی فرایند تاسیس دانشگاه مجازی پیام نور است که در آن مراحل طراحی و اجرای برنامه با استفاده از روش تحقیق اقدام پژوهی ثبت و ضبط شده تا هم در جریان کار روش ها و تصحیح عملیات بهبود یابد و هم با بازنگری در محتوای برنامه ‎ها کارمایه ای برای آیندگان فراهم شود.

با ظهور و پیشرفت فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی جهانی و تاثیر آن بر همه ابعاد زندگی بشر جهان وارد جامعه جدیدی به نام جامعه اطلاعاتی شده است. نظام آموزشی به عنوان مهم ‎ترین رکن هدایت کننده جامعه به سمت جامعه اطلاعاتی و تشکیل سرمایه‎انسانی در این فرایند مهم ‎ترین نقش را بر عهده دارد؛ تحقق این امر نیازمند به بازنگری در سیاست ها و راهبردهای نظام آموزشی و جایگزین کردن مفهوم یادگیری الکترونیکی است. در این مقاله مفهوم و نسل های یادگیری الکترونیکی، ویژگی ها، مزایا و محدودیت ها، گروه های برخوردار، اهداف، زیرساخت های مورد نیاز، روش های طراحی و تحلیل یادگیری الکترونیکی بررسی شده است.

روند استفاده از آموزش الکترونیکی به سرعت در حال افزایش است. هر چند به محیط های یادگیری الکترونیکی به عنوان پدیده‎ای مطلوب نگریسته می شود، اما پژوهش اندکی در باره نگرش استادان و دانشجویانی که در این زمینه کار می کنند، صورت گرفته است. هدف از این پژوهش بررسی نگرش استادان و دانشجویانی است که در دانشگاه های کشور از این فناوری استفاده می کنند. بر این اساس، 95 پرسشنامه برای استادان و 161 پرسشنامه برای دانشجویان ارسال شد. پس از تجزیه و تحلیل داده ها مشخص شد که استادان نگرش مثبتی به یادگیری الکترونیکی به عنوان ابزار کمک آموزشی دارند. در این خصوص، احساس مفید بودن و خودکامیابی استادان مهم‎ ترین عامل تمایل آنها به استفاده از یادگیری الکترونیکی بوده است. بر اساس نگرش دانشجویان عواملی نظیر استقلال، راهنمایی استادان و آموزش چندرسانه ای مهم ‎ترین متغیرهای موثر بر نگرش آنان از موثر بودن آموزش های الکترونیکی است.