نامه فرهنگستان
سال:1380 | دوره:5 | شماره:1 (پیاپی 17) |تعداد مقالات:15

دکتر یحیی ماهیار نوابی در یازدهم مهرماه 1379، دور از وطن و هنگامی که برای دیدار فرزندش به سوئد سفر کرده بود، بر اثر ایست قلبی، در حالی که همراه دخترش، میترا، عازم منزل بود بدرود زندگی گفت. خود او، آرزو داشت، نه در بستر بلکه ایستاده و بر پا بمیرد. باری، جامعه فرهنگی ایران، با از دست دادن او، از خدمتگزاری آگاه و پژوهنده ای توانا محروم ماند. روانش شاد. استاد نوابی ذهنی وقاد و نظری تیزبین و دل بستگی کم نظیر به ادبیات و زبان و فرهنگ کهن ایران داشت؛ در کلاس درس، با نشاط و شادابی حضور می یافت و این حال را به شاگردانش القا می کرد. هرگز دمی از آموزش باز نایستاد. حتی، در دیدارهای دوستانه، همکاران و شاگردانش، که بیشترشان خود به درجه کمال علمی رسیده بودند، از محضرش بهره مند می شدند و نکته ها می آموختند. هر دیدارش برای آنان مجلس درس بود. استاد نوابی در دهم دی ماه 1291، در یکی از خانواده های اصیل شیرازی، چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در شیراز و تحصیلات متوسطه را در دارالفنون و دبیرستان البرز تهران گذراند. پس از اخذ مدرک لیسانس ادبیات، دوره دکتری آن رشته را نیز در 1325 در دانشگاه تهران به پایان برد و پایان نامه اش را درباره کتیبه بغستان (بیستون) نوشت. سال بعد، با درجه دانشیاری، در دانشکده ادبیات تبریز به تدریس پرداخت و، پس از دو سال، برای فرا گرفتن زبان های باستانی ایران به اروپا رفت و سال های 1949-1951، در مدرسه زبان های شرقی دانشگاه لندن (SOAS)، نزد پروفسور هنینگ زبان های کهن ایران را آموخت و یک سال نیز در دانشگاه کوئینگن آلمان به آموختن زبان های تخاری و ترکی کهن پرداخت...  

کمال الدین ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی از دانشمندان قرن ششم هجری است. زادگاه او ظاهرا تفلیس پایتخت گرجستان کنونی بوده، اما او روزگار خود را در آسیای صغیر، به ویژه قونیه سپری کرده بوده است. از این نظر، زبانی که وی در آثار فارسی خود به کار برده به احتمال زیاد تحت تاثیر فارسی متداول در غرب ایران و آسیای صغیر است. بنابراین، بررسی آثار او به منظور شناخت بهتر ویژگی های گویش های غرب ایران حائز اهمیت است. تاکنون سه فهرست از لغات فارسی او منتشر شده است. یکی از ایرج افشار با عنوان «اندر فوائد لغوی کامل التعبیر» (افشار 1342)، دوم فهرست لغات بیان الصناعات او که ایرج افشار در پایان چاپ بیان الصناعات (افشار 1336، ص 446-457) به چاپ رسانده است، سدیگر مقاله دکتر مهدی محقق با عنوان «واژه های فارسی در کتاب تقویم الادویه» (محقق 1377). آنچه در زیر می آید منتخبی از لغات بخش دوم کفایه الطب اوست. این کتاب دارای سه بخش یا سه کتاب به شرح زیر است: کتاب اول در معرفت علم بجشکی؛ کتاب دوم در غذاها و داروهای مفرده؛ کتاب سوم در غذاها و داروهای مرکبه. مولف این کتاب را در سال 550 نوشته و به ملکشاه پسر قلج ارسلان سلجوقی تقدیم کرده است. از این کتاب ظاهرا شش نسخه در ایران وجود دارد. دو نسخه در کتابخانه دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به شماره های 222 و 223. نسخه اول دارای تاریخ 722 و نسخه دوم بدون تاریخ ولی ظاهرا از قرن سیزدهم است (رهاورد 1333، ص 373). نسخه دیگر متعلق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی و از قرن هشتم است. شماره این نسخه 6332 است (حائری 1350، ص 347-349). نسخه ای دیگر با تاریخ 1271 و شماره 2491 متعلق به دانشگاه تهران است (دانش پژوه 1340، ص 1258). نسخه پنجم متعلق به کتابخانه ملی ملک و از قرن یازدهم هجری است. شماره این نسخه 4776 است (افشار، دانش پژوه 1361، ص 625). نسخه ششم از قرون ششم و هفتم و متعلق به کتابخانه خصوصی فرهاد معتمد در تهران است.  

در شاهنامه، آن جا که سخن از پادشاهی هرمزد، پسر و ولیعهد نوشیروان، به میان است، پس از پیروزی بهرام چوبینه بر ساوه شاه، هنگامی که هرمزد وی را به رزم پرموده، پسر ساوه شاه، گسیل می دارد، از دژی متعلق به پرموده نام برده می شود که وی گنج خویش را در آن می نهد و، پس از شکست یافتن از بهرام چوبینه، در آن تحصن می جوید: دژی داشت پرموده آوازه نام                  کزین دژ بدی ایمن و شادکام نهاد آنچه بودش بدو در درم                   ز دینار و از گوهر و بیش و کم (شاهنامه، چاپ ژول مول، ج 6، ص 316، بیت 1043؛ چاپ بروخیم، ج 7-8، ص 2624، بیت 1036؛ چاپ کلکته، ج 4، ص 1830، با ضبط «کزان» به جای «کزین»). در دنباله داستان، بهرام چوبینه هنگامی که بر پرموده خشم می گیرد، فرمان می دهد: هم اکنون از ایدر به دژ بر روید      بکوشید و با باد همبر شوید به دژ در ببینید تا خواسته              چه مایه بود گنج آراسته ... زهنگام ارجاسب و افراسیاب     زدینار و گوهر که خیزد ز آب ... همه گنج ها اندر آوازه بود        کجا نام او در جهان تازه بود (شاهنامه، چاپ ژول مول، ج 6، ص 326، ابیات 1284-1291؛ چاپ بروخیم، ج 7-8، ص 2637-2638، ابیات 1274-1281؛ چاپ کلکته، ج 4، ص 1840 با ضبط »همه گنج ها در دژ آوازه بود».) و پس از آمدن خاقان به نزدیک هرمزد شاه، از آوازه صد گنج شد ساخته                           دل شاه از آن کار پرداخته (شاهنامه، چاپ ژول مول، ج 6، ص 328، بیت 1332؛ چاپ بروخیم، ج 7-8، ص 2640، بیت 1322). مشاهده می شود که از دژ پرموده در شاهنامه چاپ ژول مول و شاهنامه چاپ بروخیم، که تقریبا مطابق با چاپ ژول مول است سه بار و در شاهنامه چاپ کلکته دو بار با نام آوازه یاد شده است. در لغت نامه دهخدا و فرهنگ ولف (Wolff 1965)، آوازه نام دژی در ترکستان شمرده شده است...

کم خوردن و گرسنگی کشیدن از آدابی بوده است که صوفیان از قدیم بر آن تاکید می ورزیده اند. مشایخ صوفیه، در مراحلی از سلوک، به مریدان خود توصیه می کردند که هر روز مقدار معلومی از طعام بخورند و هیچ گاه شکم خود را پر نکنند، چه سیری و پری شکم موجب غفلت از یاد خدا می شود. از همین جاست که سعدی نیز می گوید: اندرون از طعام خالی دار                 تا در او نور معرفت بینی ولی، در همان زمان که سعدی می گفت که اندرون را باید از طعام نگه داشت، صوفیانی پیدا شده بودند که بزرگ ترین مشغله ذهنی ایشان شکم بود. در واقع، شکم بارگی صوفیه مسئله ای بود که از قرن پنجم هجری بر سر زبان ها افتاده بود و نویسندگان و شعرا صوفیه را به این دلیل نکوهش می کردند. سنائی یکی از این شاعران است که می گوید: صوفیان را ز پی راندن کام                 قبله شان شاهد و شمع و شکم است حمیدالدین ابوبکر بلخی صاحب مقامات حمیدی، که به طور کلی نظرش نسبت به صوفیان انتقادآمیز است، یکی از صفاتی که در خور نکوهش می بیند حرص و ولع ایشان برای خوردن است...

در ادب فارسی، کمتر شاعری توان هماوردی با سعدی داشته است. شخصیت توانمند، استادی مسلم در شعر، تاثیر پردامنه، و لطیفه پردازی دل نشین سعدی تنها اندکی از بسیار هنرهای مقبول عام اوست. ارباب نقد شخصیت فرد و بی نظیر و شعر افسونکار او را ستوده اند. وی، در پرتو فصاحت بی چون و چرای خود، نزد عام و خاص، استاد سخن شمرده شده است. بی گمان، به این ستایش ها، به راحتی می توان اظهار نظرهای تحسین آمیز بسیار دیگری افزود. با این حال، از آنها چندان چیزی جز تعریف و تمجید حاصل نمی شود. شگفت آن که نقدهای موجود در باره سعدی، در توضیح این وصف های فریبا ولی مبهم، چندان کمکی به ما نمی کنند. این سوال به ذهن خطور می کند که چرا شخصیت فرد و افسونکار سعدی موضوع مطالعه مستقل نشده است. در همین جهت، می توان پرسید که شخصیت سعدی از خلال اشعار او تا چه اندازه شناختنی است. به عبارت دقیق تر، از کاوش در آثار سعدی به جستجوی نظر او در باره شخصیت خود چه حاصلی به دست خواهد آمد؟ مقاله حاضر نخستین گام در جهت چنین کاوش و نیز کوششی است یرای رسیدن به پاسخ این پرسش. اگر هدف هرگونه پژوهش زندگی نامه ای، به قول نادل، این باشد که «پیچیدگی های هستی را ببینیم بی آن که مدعی یافتن پاسخ برای معماهای حیات باشیم»، باید گفت که از این راه می توان بر پیچیدگی های شخصیت سعدی پرتوهایی افکند...

بشنو این نی چون شکایت می کند               از جدائی ها حکایت می کند کز نیستان تا مرا ببریده اند                           در نفیرم مرد و زن نالیده اند این دو بیت و ابیات پس از آن، در آغاز مثنوی، افتتاحی است لطیف و در عین حال عجیب. هر یک از شارحان مثنوی، در شرح و بیان و تفسیر و تاویل آن و در این که مراد از «نی» چیست سخنان مبسوط آورده اند و در اهمیت و پری و سرشاری محتوای آن تا آن جا رفته اند که گفته اند هم چنان که، طبق روایات، تمامی قرآن کریم در سوره فاتحه الکتاب مندرج است، تمامی مضامین مثنوی نیز در این هجده بیت آغازین- که یگانه قسمتی از مثنوی است که مولانا به خط خود نوشته- مندرج است. اما این سوال همواره برای شارحان مطرح بوده است که چرا مولانا، که مستغرق دریای توحید است، و از مثنوی او به «بانگ توحید» تعبیر می شود، دیوان آسمانی و عرفانی خود را، برخلاف آثار دیگر از این دست، با توحید و ستایش حق تعالی آغاز نکرده است. با آن که یقینا به خوبی توجه داشته است که کل امر ذی بال لم یبدا ببسم الله فهو ابتر. اساسا آغاز کردن آثار منظوم و منثور با حمد و ستایش الهی سنت حسنه ای بوده است بسیار متداول و مطاع و متبع. از شعرای دوره سامانی که بگذریم، تقریبا همگی شاعران نام حق را بهترین سرآغاز می دانسته اند و بی نام او نامه را باز نمی کرده اند و، چون از سر ایمان و عشق سخن می گفته اند، زیباترین شعر آنها هم همین افتتاحیه ها بوده است. بسیاری از آنان نیز، پس از ستایش حق، سخن خود را به مدح رسول اکرم (ص) می آراسته اند. فردوسی، در اثر رزمی خود، و نظامی، در همگی آثار بزمی خود، همواره سخن را به نام او ابتدا کرده اند. سعدی، معاصر مولانا، نیز از همین سنت پیروی کرده است...

کشت برنج، از دیرباز، یکی از ارکان اساسی اقتصاد کشاورزی و برنج یکی از اساسی ترین مواد غذایی مردم ایران زمین، به ویژه در استان های گیلان و مازندران، بوده است. از این رو، در فرهنگ مردم این سرزمین، به خصوص در فرهنگ های محلی مناطق برنج خیز شمال کشور، برنج و برنج کاری انعکاسی بسیار وسیع داشته و جایگاه ویژه ای یافته است. فراوانی امثال، متل ها، داستان ها و ترانه های گیلکی و مازندرانی که در آنها عنصر برنج، مستقیم یا غیرمستقیم درج شده، بهترین گواه این مدعاست...

(ترجمه متن های فارسی باستان، عیلامی، بابلی و آرامی) عرضه و تحشیه پی یر لوکوک، در مجموعه سپیده دم ملت ها، انتشارات گالیمار، 1997، 330 صفحه+ 16 صفحه تصویر. تاریخ مطالعات و رمزگشایی نوشته های فارسی باستان داستانی شیرین و گاه حماسه گونه است. اگر نوشته مبهم هرودوت (87/IV) را، که به سنگ نوشته های هخامنشی اشاره گونه ای دارد و از دو لوحه سنگ سفید استوانه ای داریوش در کنار بسفر حکایت می کند، کنار بگذاریم، نخستین گام برداری در راه رمزگشایی خطوط کتیبه های هخامنشی به قرن هفدهم میلادی بر می گردد که گارسیا دوسیلوا در 1618 از تخت جمشید یا چهل منار آن دوران بازدید می کند و شرح این بازدید را در 1667 در پاریس منتشر می سازد. از آن پس، ایران شناسان دیگری این عرصه را در نور دیده اند و ثمره سال ها تلاش خود را در اثرهای به جای ماندنی عرضه کرده اند. اکنون، پس از گذشت بیش از سه قرن از آغاز این پژوهش ها، پی یر لوکوک، استاد گران قدر مدرسه مطالعات عالی دانشگاه سوربن پاریس، این کتاب نامه درخشان را ورق زده و صفحات تازه ای به آن افزوده است و امیدواریم که این دفتر باز به دست دانشمندان ایرانی و خارجی ورق بخورد...

چنین به نظر می رسد که، برای روشن شدن اذهان برخی از خوانندگان این نقد، ذکر چند نکته اساسی سودمند باشد. یکی آن که فرهنگ فقط ابزاری است کمکی برای فهم مطالب متون و ترجمه نوشته ها و نباید تصور شود که می توان با آن زبان دان و مترجم شد. از این رو، وارد بودن بعضی از اشکال های مندرج در نقد حاضر درباره عدم دقت و کفایت تعریف یا تسمیه مفاهیم در محل تامل است. من باب مثال، اگر کسی بخواهد برای لغات دیوان حافظ فرهنگی تنظیم و تدوین کند، نباید انتظار داشت مثلا در تعریف «سنبل» یا «سمن» یا «بلبل» همان توصیف را بیاورد که در فرهنگ های تخصصی گیاه شناسی و جانورشناسی آمده است. حتی نوع تعریف به اقتضای مقام فرق می کند. از جمله، در فرهنگ فرضی لغات دیوان حافظ، کافی است «سنبل» را «نام گلی نماد زلف مجعد» تعریف کنیم یا «سمن» را «نام گلی نماد روی سفید یا «بلبل» را «مرغی خوش الحان نماد عاشق زار». دراین مقام، تذکر این معنی خالی از فایده نیست که تعریف های مشروح و تخصصی فرهنگ معین، به خصوص در مورد گیاهان، مندرجات این فرهنگ را، از این حیث، از هماهنگی و اعتدال و یکدستی انداخته است، چون تعریف ها در همه حوزه ها به آن درجه تخصصی نیست یا اصلا تخصصی نیست. ضمنا به این نکته نیز باید توجه داشت که، درباره هر مدخل، معلوماتی از طریق شواهد منتقل می شود و سهم شاهد را در نشان دادن موارد کاربرد لغت نباید دست کم گرفت. در حقیقت، شاهد جای خالی بعضی از اطلاعات لازم را که در تعریف اجمالی درج نشده پر و رفع نقص و ابهام می کند...

در اوایل دی 1362، دو همسفر به اهواز جنگ زده و غرق خاموشی می رسند: «جلال آریان» با هدفی شخصی و خود انگیخته برای جستجوی «ادریس»، پسر مطرود کارگر پیرش، که از معلولین جنگ و مجهول المکان است، و «منصور فرجام» 26 ساله دارای درجه دکتری در رشته رایانه از آمریکا، با ماموریت رسمی راه اندازی مرکز آموزش فناوری رایانه. آریان روزها را صرف ردیابی ادریس می کند و شب ها را در منزل «دکتر یارناصر»، از دوستان دیرین، می گذراند. «دکتر فرجام» نیز، با کوشش و شوقی زایدالوصف، به تهیه طرح های مقدماتی و فهرست لوازم و امکانات و کادر مورد نیاز طرح مرکز رایانه می پردازد و آریان را در مهمانی های دوستانه همراهی می کند. در یکی از همین دیدارهاست که هر دو با خانم «شایان (جزایری)» و دو خویشاوند جوان او، «لاله» و «فرشاد»، آشنا می شوند. شایان، همسر «مریم جزایری»، پس از انقلاب اعدام شده و خود مریم نیز، که تحصیل کرده و از شاغلین پرسابقه شرکت نفت است، درگیر مشکلات شغلی و در خطر اخراج است. لاله و فرشاد هم دچار غم هایی پنهانی اند. سرانجام، آریان، پس از تلاش های فراوان، ادریس را، که یک دست و یک پای خود را از دست داده و صورتی نیم سوخته دارد، در آبادان می یابد. با شدت گرفتن جنگ، خطر بمباران اهواز و سایر شهر های جنوب حتمی است. فرشاد به زودی عازم جبهه خواهد شد و لاله، که به او علاقه مند است، از بیم از دست دادن او، دست به خودکشی می زند، اما نجات می یابد. مریم، که اینک بدون شغل و مسکن و در معرض تهدیدهای دشمن دیرینه اش «ابوغالب» است، دل تنگ فرزندی است که در خارج به تحصیل اشتغال دارد و او، به دلیل ممنوع الخروج بودن، سال ها از دیدارش محروم است. آریان، برای کمک به مریم، او را، با ازدواجی مصلحتی، به عقد خویش در می آورد و، به این وسیله، گذرنامه جدیدی برای او آماده می کند...

ملامت و ملامتیان، تالیف عبدالباقی گولپینارلی- ترجمه دکتر توفیق ه. سبحانی، انتشارات روزنه، تهران 1378. ملامتیان گروهی از صوفیان و عارفان بودند که، از قرن سوم هجری به بعد، به صورت طریقه ای متمایز از دیگر طریقت های عرفانی ظهور یافتند. به گفته هجویری (ص 68)، «گروهی از مشایخ طریق ملامت سپرده اند و مر ملامت را اندر خلوص محبت تاثیری عظیم است و مشربی تمام، و اهل حق مخصوص اند به ملامت خلق از جمله عالم». هم چنین جامی (ص 6) ملامتیه را جماعتی دانسته که «در رعایت معنی اخلاص و محافظت قاعده صدق، غایت جهد مبذول دارند، در اخفای طاعات و کتم خیرات از نظر خلق مبالغت واجب دانند». قشیری (ص 49-50) در ذکر حمدون قصار (وفات: 270) آورده: «نیشابوری بود و مذهب ملامت از وی پراکنده شد به نیشابور». هجویری (ص 228) نیز حمدون قصار را از «سادات این طریقت» خوانده و در بیان طریقت قصاریه آورده است: «تولی قصاریان به ابی صالح حمدون بن احمد بن عماره القصار کنند و وی از علمای بزرگ بوده است و سادات این طریقت و طریق وی اظهار و نشر ملامت بوده است»...

حساب جمل در ادب فارسی موضوعی است که تاکنون تحقیق علمی جامعی در باره آن صورت نگرفته است. اخیرا کتابی نسبتا مفصل به نام حساب جمل در شعر فارسی و فرهنگ تعبیرات رمزی منتشر شده که حاصل بیست و پنج سال تلاش و تحقیق مولف آن است. در این کتاب علاوه بر مقدمه مولف، یادداشتی از عبدالحسین نوائی آمده است. در مقدمه کتاب به انگیزه مولف، ماده تاریخ سازی، پیشینه ماده تاریخ، شیوه محاسبه ماده تاریخ و منابع مورد استفاده مولف اشاره شده است. در این مقدمه آمده است: «در محاسبات حساب جمل، نام جلاله «الله» را با دو لام آن به حساب می آورند ...؛ زیرا دو حرف لام آن نوشته می شود و بدون تشدید است. جای تعجب است که در نسخ خطی و چاپی قرآن و در هر کتاب دیگر که نام جلاله «الله» آمده است، تشدیدی هم بر آن قرار داده اند که به نظر نگارنده زاید است» (ص یب). این نظر را داعی الاسلام نیز، در اعتراض به رسم الخط این کلمه، نوشته است، با این تفاوت که او اعتقاد دارد یکی از دو لام «الله» زاید است و کلمه را باید به صورت «اله» نوشت (← فرهنگ نظام، ذیل «اله»). اما، هیچ یک از این دو وجه معتبر نیست؛ زیرا لفظ جلاله «الله» مرکب است از «ال» (نشانه تعریف) و «لاه» (قس: لاهوت) که لام حرف تعریف در مواجهه با حرف شمسی (لام «لاه») از تلفظ (نه از کتابت) ساقط و حرف بعد مشدد شده و لذا تشدید و حرف لام هیچ یک زاید نیست و صحیح ترین شکل کتابت کلمه، همان صورت متداول «الله» است. کتاب شامل دو بخش است. مولف در بخش اول، با عنوان «حساب جمل در دانش و فرهنگ فارسی»، پس از مروری، کمتر از حد انتظار، بر تاریخچه حساب جمل، بیشتر به ماده تاریخ هایی پرداخته است که به نحوی با موضوع تناسب دارد. وی کسایی مروزی را آغازگر ماده تاریخ هایی دانسته که اعداد ریاضی را به صورت ارقام فارسی بیان کرده است و مسعود سعد سلمان را آغازگر ماده تاریخ های ابجدی ساده و خواجوی کرمانی را آغازگر ماده تاریخ های ابجدی معنی دار معرفی کرده که درستی مورد اخیر جای تردید است...

اوستا، از نظر زبان و محتوا، به دو بخش اصلی تقسیم می شود: گاهان و اوستای متاخر. گاهان سخنان خود زردشت و منظوم و آهنگین است. اوستای متاخر مجموعه ای از متون اساطیری، دینی و عبادی است که، هر چند بخشی از آن بسیار کهن می نماید، مدت ها پس از زردشت تدوین و تنظیم شده است. برای بررسی زندگی زردشت و مضامین اولیه اصلاحات دینی او، باید به گاهان استناد کرد. زمانی که شخصیت و فعالیت این پیامبر خمیر مایه افسانه ها قرار گرفت، زندگی نامه ای خیالی و جدید از او ساخته شد که در آن به سختی می توان به واقعیات تاریخی، ولو اندک، دست یافت. این سیمای افسانه ای، هم در اوستای متاخر و هم در متون پهلوی زردشتی، مشهود است. در گاهان و در دیگر بخش های اوستا، در میان اسامی قبایلی که پدیدآورندگان متون اوستایی با آنها آشنایی داشتند، از مردم Tūra و Sairima نام برده شده است. نیبرگ، در کتاب معروف خود که اختصاص به ادیان ایران باستان دارد، با دلایل کافی ثابت می کند که در پس این اسامی باید قبایل اسکیتی ها (سکاها) را سراغ گرفت و این نشان می دهد که سخن گویان زبان اوستایی با آنها آشنا بوده اند. در این جا پرسشی مطرح می شود که این آشنایی چگونه بوده و شخص زردشت چه رابطه ای با اسکیتی ها داشته است و یا می توانست داشته باشد و چه تصوراتی درباره این مردم در روایات متاخر زردشتی و حماسه ملی ایران پدید آمده است؟ از مردم سئیریمه Sairima، که در گاهان نامی از آنها برده نشده و تنها یک بار در اوستای متاخر (فروردین یشت، بند 143) از آنان سخن به میان آمده است، صرف نظر می کنیم و به Tūra- «توراتی» و Dānu-، که نام رود و قبیله ای است و با Tūra رابطه دارد، می پردازیم...

1.یکی از قدیم ترین نام های هندواروپایی اسپ در زبان های ایرانی در زبان هندواروپاییان کهن، نام بنیادین «اسپ»، بدون تمییز جنس، ekuos بوده است که آثار بسیاری تقریبا در همه زبان های هندواروپایی بر جای نهاده است. برای مثال، در سنسکریت aśva-، در اوستا aspa-، در متون سنگ نبشته های هخامنشی asa-، در یونانی iππos، در لاتینی equus. واژهēš  «خر» در ارمنی احتمالا باز به این ریشه بر می گردد. (LAMbERTERiE, pp. 262-66) اهمیت اسپ، به مثابه یکی از حیوانات اصلی پرستشی هندواروپاییان، به وسعت کاربرد واژه مذکور در زبان های این خانواده افزوده است. زبان های ایرانی نیز، طی دوره های تحول، منحصرا شکل های مشتق از ekuos هندواروپایی را برگزیده اند )مثلا، واژه های اوستایی و فارسی باستان که در بالا آورده شد، در سغدی asp-، فارسی میانه asp- و خی yaš، آسی (jaes. تا به حال، هیچ نام دیگری برای اسپ در زبان های ایرانی دیده نشده است )واژه «مادیان» برای جفت مونث اسپ- در کردی -mih'īn جنبه ثانوی دارد و از mādkiyān پدید آمده است). مع الوصف، این معنی دال بر آن نیست که واژه دیگری برای اسپ در زبان های ایرانی نبوده است. تجربه نشان می دهد که پدیده های زبانی هرگز بی اثر محو نمی شوند و، در بسیاری از موارد، بازمانده های عناصر کهن، از لابه لای قشرهای ضخیم تاریخی زبان، نمایان می گردند و این غالبا در گویش های حاشیه ای، به خصوص در ساخت های مرکب و محجر، که کمتر دست خوش تاثیر گذشت زمان واقع می شوند و کاربرد نادر دارند، دیده می شود. اصولا نه تنها پدیده های زبانی بلکه بسیاری از عناصر باستانی دینی و فرهنگی که از بین رفته تصور می شوند، در اغلب موارد، در نقاط مرزی و حاشیه ای پیدا می شوند. در باره واژه اسپ نیز، چنان که ذیلا نشان داده خواهد شد، هنوز وقت نتیجه گیری نهایی فرا نرسیده است...

گویش گیلکی یکی از گویش های ایرانی نو و از گروه گویش های حاشیه دریای خزر است. ویژگی های آوایی این گویش نشان می دهد که به شاخه زبان های ایرانی شمال غربی تعلق دارد. گویش گیلکی، مانند بسیاری از گویش های دیگر ایرانی رایج در محدوده جغرافیایی ایران، به سبب ارتباط روزافزون گیلک زبانان با فارسی زبانان و تاثیر فراوان زبان رسمی از طریق گسترش دامنه رسانه های گروهی، به تدریج در حال از دست دادن اصالت زبانی خویش است. بسیاری از لغات اصیل این گویش جای خود را به لغات زبان فارسی داده اند و احیانا به بوته فراموشی افتاده اند. نگارنده، در این مقاله، کوشیده است چند واژه گیلکی را، که بیشتر آنها در نزد نسل جوان از یاد رفته اند، مختصرا از نظر ریشه شناسی بررسی کند. این واژه ها عموما از فرهنگ گیلکی گردآورده منوچهر ستوده (تهران 1332) و فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب المثل های گیلگی گردآورده شادروان احمد مرعشی (تهران 1355) استخراج شده اند...