پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
سال:1399 | دوره:24 | شماره:47 |تعداد مقالات:12

در پژوهش حاضر، و از منظر فرانقش متنی از رویکرد نقش گرای هلیدی، شباهت ها و تفاوت های احتمالی شیوه بهره مندی ازساخت آغازگری کتب زبان تخصصی گرایش های علوم انسانی و مهندسی سازمان «سمت»، از نویسندگان ایرانی و کتب همسان از نویسندگان غیر ایرانی بررسی می شود. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی و جامعه آماری آن 32 متن خواندنی از منابع مورد نظر است. طبق نتایج پژوهش، در میزان استفاده از آغازگرها در کل پیکره، در بین نویسندگان و در گرایش های تحلیلی، تفاوت زیادی دیده نمی شود؛ زیرا، آغازگر تجربی صد در صد، آغازگر ساده بیش از آغازگر مرکب (76% در برابر 24%) و آغازگر متنی بیش ازآغازگر بینافردی (5/22% در برابر 2%) کاربرد دارد. علت اصلی آن به ژانر بودن تالیفات آن ها مربوط می شود. بر پایه یافته های پژوهش: جایگاه آغازگر در زبان انگلیسی معنادار است و در تدوین کتب دانشگاهی، به ویژه در کتب زبان تخصصی، رعایت می شود؛ شباهت زیاد و هم سویی چارچوب نگارش نویسندگان مختلف با نظریه نقش گرایی نشان دهنده کارآمدی این دیدگاه در ارزیابی کتب علمی است؛ مولفان به اثربخشی فرانقش متنی به منزله ابزاری در گسترش و انسجام متن و میزان بهره وری از آن در تفکیک ژانرهای مختلف دانشگاهی توجه دارند و در نهایت این که انتخاب کتاب درسی بر این مبنا که نویسنده آن ایرانی یا غیر ایرانی باشد، معیار مناسبی نیست.

از جمله مواد و منابع آموزشی در حوزه آموزش یک زبان به سخنگویان دیگر زبان ها، فرهنگ های آموزشی ای است که به عنوان منابع واژگانی ارزشمند و کارآمد با رویکردی آموزشی و متفاوت از فرهنگ های عمومی تهیه و تدوین می گردند. هدف از انتشار این دسته از منابع، به عنوان آثاری مرجع، برآورده ساختن نیازهای فراگیران دیگر زبان هاست. بررسی معدود فرهنگ های موجود در حوزه آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان بیانگر آن است که مشخصا در خصوص فرهنگ های آموزشی دوزبانه فارسی به انگلیسی، فرهنگ موضوعی فارسی انگلیسی، تالیفکولینترنر که نخستین بار در سال 2003 انتشارات پرآوازه روتلج منتشر کرد، مخاطبان بسیاری را به خود جلب نموده که انتشار بخش های متعدد آن در فضای مجازی نیز بر دامنه آن ها افزوده است. با توجه به اهمیت اجتناب ناپذیر این فرهنگ، در این مقاله ضمن معرفی آن، بر پایه اصول و مبانی نوین فرهنگ نویسی، به طور مشخص درخصوص شیوه مدخل گزینی، معادل یابی و واژه سازی به ارزیابی و نقد آن پرداخته شده است. نتایج حاکی است که این فرهنگ با وجود برخی امتیازها، شهرت و اعتبار با کاستی هایی بس جدی روبه روست.

آنچه در تدوین کتب دانشگاهی باید مد نظر باشد، انتخاب رویکردی مناسب با اهداف آموزشی و جایگاه هستی شناختی ماده درسی است. در این باره، بررسی کتب ادبیات در دانشگاه ها نشان می دهد که تمرکز این کتب بر تاریخ ادبیات سبب شده است که ماهیت زیباشناختی ادبیات در تدوین کتب مذکور مغفول بماند. توجه به خلاء موجود، سوال های زیر را به ذهن متبادر می سازد: رویکرد فعلی غالب در کتب دانشگاهی ادبیات تا چه حد با ماهیت ادبیات فاصله دارد؟ کتب درسی ادبی باید چه خصوصیاتی داشته باشند تا در مخاطبان کنشی مناسب با ماهیت درس ایجاد کنند؟ چگونه نگرش فراادبی در تدوین این کتب می تواند در خدمت درک ادبیات به مثابه هنر قرار گیرد؟ در پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، به منظور پاسخ به سوال های مطرح، ابتدا رویکرد فعلی تدوین کتب ادبیات مطالعه و سپس چیستی ادبیات و مولفه های مهم آن تبیین می شود؛ در پایان، نقش توجه به ماهیت ادبیات در تغییر مطلوب نگرش دانشجویان نسبت به این ماده درسی مطالعه می شود تا لزوم توجه به نگرش هستی شناسانه به ادبیات در تدوین کتب درسی آشکار گردد.

مهارت شنیداری به دلیل نقش ویژه آن در یادگیری زبان، یکی از مهارت های زبانی بنیادین تلقی می شود. آموزش این مهارت در سطوح مقدماتی، میانی و پیشرفته ضرورتی انکار ناشدنی است؛ زیرا زبان آموز باید پیش از آموختن مهارت های گفتن، خواندن و نوشتن، توانش در مهارت شنیدن را کسب کند. به کارگیری کتاب آموزشی استاندارد در کلاس های آموزش زبان، در کنار سایر ارکان یادگیری، نقش بسزایی در تقویت مهارت شنیداری زبان آموزان دارد. در همین راستا، این جستار بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با مراجعه به مبانی آموزش زبان خارجی به بایسته های کیفی تهیه کتاب آموزش مهارت شنیداری دست یابد و سپس بر پایه همین بایسته ها، با استفاده از روش تحلیل محتوا، یکی از کتاب های مربوط به تقویت مهارت شنیداری به نام تعلم اللغهالعربیه عبر الشاشه اثر علی اصغر یاری (1398) را بررسی کند. طبق برخی از یافته های این جستار، تاکید بر انواع شنیدن، توجه به رویکرد آموزشی مشخص، تمرکز بر فرایندهای شنیداری و توجه به شاخص های کیفی متن شنیداری از مهم ترین بایسته های کیفی کتاب آموزشی مهارت شنیداری به شمار می رود. نتایج تحلیل محتوای کتاب تعلم اللغهالعربیه عبر الشاشه نیز نشان داد که گرچه شاخص های کیفی متن شنیداری کتاب متناسب با عربی آموزان مبتدی است، اما محتوا و تمرین های آن به هیچ یک از بایسته های کیفی محتوای کتاب آموزش مهارت شنیداری پایبند نبوده و فقط به زیرنویسی کامل برای کارتون «بایع الحلیب» اکتفا شده است.

موضوع جنسیت یکی از مهم ترین مسایل فرهنگی است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم در آموزش نقش دارد. از آنجا که کتاب های درسی یکی از ابزارهای مهم آموزشی اند، در پی ریزی فرهنگی نقش به سزایی دارند. هدف پژوهش حاضر، به چالش کشیدن نقش های جنسیتی در صدی الحیاه اثر مسعود فکری و همکارانش (1387)، براساس سه مقوله «بازنمایی» و «مشاغل» و «فعالیت های مردانه و زنانه» است. کتاب های بررسی شده در این پژوهش، شامل 4 جلد از کتاب صدی الحیاه مرحله پیشرفته است. این تحلیل با رویکردی ضابطه مند و با استفاده از معیارهای تعیین شده پورکا (1984) انجام گردید. نیز به منظور تجزیه وتحلیل داده ها از آمار توصیفی و تحلیل کمی کیفی استفاده شد؛ یافته های آن، دلالت بر نابرابری و تبعیض جنسیتی به نفع مردان دارد.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتاب های درسی رشته مطالعات اجتماعی از نظر میزان توجه به مولفه های تربیت اقتصادی است. روش آن، توصیفی و از نوع تحلیل محتوای کمی با استفاده از روش آنتروپی شانون بود. جامعه آماری شامل کلیه کتاب های درسی رشته مطالعات اجتماعی دانشجو-معلمان دانشگاه فرهنگیان است. برای نمونه، کتاب های دروس تربیت اسلامی، تربیتی، تربیتی تخصصی و تخصصی رشته مطالعات اجتماعی دانشجو-معلمان، به صورت هدفمند مورد نظرند. برای گردآوری داده ها ازچک لیست تحلیل محتوا استفاده گردید که روایی محتوایی آن را پنج استاد از گروه علوم تربیتی و اقتصاد دانشگاه تبریز و فرهنگیان تایید کردند. پایایی آن نیز با استفاده از روش اجرای مجدد، برای چک لیست مذکور 86/0 به دست آمد. طبق یافته ها در محتوای کتاب های درسی رشته مطالعات اجتماعی به مولفه های تربیت اقتصادی چندان توجه نشده، بلکه بیشتر به کتاب های درسی تربیت اسلامی و تخصصی و کمتر به تربیتی و تخصصی تربیتی توجه شده است. نیز، کتاب های درسی رشته مطالعات اجتماعی به لحاظ میزان توجه به مولفه های تربیت اقتصادی در عناصر برنامه درسی، 19 درصد عنصر به محتوای برنامه درسی و 65/6 درصد به عنصر مکان برنامه درسی اختصاص داشته اند.

هدف تحقیق حاضر، بررسی تفاوت ها و شباهت های ساختارهای بلاغی الگوهای گفتمانی در بندهای تفسیری 30 دانشجوی فارسی زبان دانشگاه شیراز که زبان دوم یادگیری شان انگلیسی است، و نیز بررسی مواد آموزشی مورد نظر استادان درس نگارش، و ارایه راهکارهایی برای پیشرفت نگارش دانشجویان فارسی زبان و کتب آموزشی است. برای تعیین نمود مقوله تفاوت های ساختار بلاغی، کتاب درسی دانشگاهی Paragraph Development: A Guide for Students of Englishبررسی شد. این تحقیق از دیدگاه نظری بر پایه نظریه های کپلن و کونر و از دیدگاه عملی بر پایه روش های بررسی متن بکر و دهقان پیشه است. طبق نتایج تحلیل داده ها، براساس الگوهای دهقان پیشه (1971)، دانشجویان فارسی زبان پس از تحقیقات بسیار و استفاده از کتاب های درسی جدیدتر در نوشتار تفسیری انگلیسی همچنان از الگوهای زبان فارسی استفاده می کنند که به جملات ناهنجار و نامقبول می انجامد، زیرا در کتاب های مذکور ضعف آموزش نگارشی زبان انگلیسی به فراگیران فارسی زبان دیده شد. اما با آموزش مناسب مباحث بلاغت و گنجاندن آن ها در کتاب های درسی دانشگاهی می توان از این خطاهای دستوری کاست.

پیدایش روش شناسی های مبتنی بر هنر، یکی از جدیدترین رویدادهای قرن اخیر در عرصه روش های تحقیق کیفی در علوم انسانی و هنر، موضوع اصلی نوشتار حاضر است. روش شناسی های مبتنی بر هنر، با فرا رفتن از روش های عقلانی و معرفی تجربه هنری به عنوان شکلی از تفکر، موجب تغییر دیدگاه پارادایمی غالب در پژوهش شده و شیوه های متنوع و جدیدی برای پژوهیدن و ارتباط با جهان فراهم کرده اند. شناخت، معرفی و مطالعه ضرورت های آن ها از اهداف این جستار است که با رویکرد پدیدارشناسی توصیفی، و راهبردهای استقرایی و استفهامی صورت گرفته است. پرسش های هستی شناختی این نوشتار عبارت اند از: روش تحقیق مبتنی بر هنر چیست؟ چه نوع هایی وجود دارند؟ ویژگی ها، اهداف، خاستگاه و کاربست های آن ها چیست؟ به موجب رهیافت این پژوهش، هشت روش شناسی مبتنی بر هنر وجود دارند که هنر را در وجوه مختلف و ابعاد گوناگون مورد توجه قرار می دهند. این روش شناسی ها علاوه بر امکاناتی که در فرایند، جمع آوری، تحلیل، ارایه داده ها و دیگر بخش های تحقیق، به پژوهش عرضه می کنند، زمینه هایی برای فعال سازی جنبه های حسی، عاطفی و زیبایی شناختی ادراک پژوهشگر فراهم کرده و موجب تحول در نظام روشی پژوهش شده اند. پذیرش فعالیت هنری به مثابه پژوهش و همچنین تثبیت این روش شناسی ها به صورتی مستقل از روش شناسی های علوم انسانی و اجتماعی، از چالش های متفکران این عرصه است.

هدف مقاله حاضر بازشناسی روندهای مفهومی دانش مدیریت آموزشی در ایران بر مبنای بررسی وضعیت متون تولیدی در این دانش است. رویکرد روش شناختی این پژوهش، کیفی از نوع کتاب شناسی تطبیقی و انتقادی موضوعی بوده و جامعه پژوهش آن، کتاب های نمایه شده در کتابخانه ملی ایران، طی 60 سال اخیر، با کلیدواژه های اصلی و مستقیم مدیریت آموزشی، رهبری آموزشی و مدیریت مدرسه تشکیل یافته است. پس از چهار مرحله غربال گری هدفمند، 28 کتاب (16 کتاب تالیفی و 12 کتاب ترجمه ای)، برای نمونه پژوهش تفکیک شدند. سپس بر اساس سنت مطالعات کتاب شناسی، پس از خوانش و فیش برداری انتقادی از کتاب های نمونه، داده ها دسته بندی وتحلیل، و مفاهیم اصلی استنتاج شده و نیز با استفاده از نظرات متخصصان، مفاهیم مرتبا اعتبار یابی شدند. نتایج نشان دادند که در متون تالیفی، نوعی غلبه مطلق «مدیریت گرایی و سازمان گرایی انتزاعی» در رویکرد به دانش مدیریت آموزشی در ایران حاکم است؛ اما در متون ترجمه ای، دانش مدیریت آموزشی، به جهان واقعی «تربیت مدرسه ای» نزدیک تر شده است. همچنین طبق این نتایج در متون تالیفی مرتبط با دانش مدیریت آموزشی در ایران، به دلیل نبود چارچوب مفهومی منسجم کننده درون رشته ای، اعتبارزدایی و آشفتگی گسترده ای در این دانش رخ داده است.

هدف پژوهش حاضر، شناسایی شاخص های اهداف مطلوب دروس رشته های علوم انسانی دانشگاه ها و میزان توجه به آن هاست. در این پژوهش، از طرح ترکیبی و از نوع اکتشافی متوالی استفاده شد. در بخش کیفی، روش پدیدارشناسی و در بخش کمی، روش توصیفی-پیمایشی به کار رفت. در بخش کیفی با 20 متخصص و از اعضای هییت علمی دانشگاه های کشور و اهل نظر در حوزه اهداف و برنامه درسی، مصاحبه نیمه ساختاریافته به عمل آمد. ابزار جمع آوری داده های پژوهش مصاحبه نیمه ساختاریافته و پرسش نامه مستخرج از بخش کیفی بود. جامعه آماری بخش کمی دانشجویان کارشناسی دانشگاه ها بودند که به روش خوشه ای چندمرحله ای، 360 نفر انتخاب شدند. برای تعیین روایی سوال های مصاحبه و پرسش نامه از روایی صوری و محتوایی و برای برآورد پایایی پرسش نامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. برای تحلیل داده های پژوهش در بخش کیفی از روش ساختاری و تفسیری و در بخش کمی از آمار توصیفی و استنباطی بهره گرفته شد. طبق یافته های کیفی پژوهش ده شاخص را مصاحبه شوندگان مهم ترین شاخص های اهداف دانستند. طبق یافته های کمی میانگین عمل به شاخص های اهداف برای دروس رشته های علوم انسانی دانشگاه ها نامطلوب بوده، به توجه بیشتری نیاز دارد.

هدف پژوهش حاضر، تقویت فرایند علمی سیاست گذاری و تصویرپردازی دروس معارف اسلامی در چشم انداز آینده است؛ بدین سان که با بررسی نگرش و انگیزه دانشجویان به دروس معارف اسلامی، مشخص می شود به چه میزان در تعالی بخشی به باورهای اعتقادی و بینش سیاسی دانشجویان توفیق حاصل شده است و برای ارتقای محتوا و عملکرد آن چه تغییراتی باید صورت گیرد؟ روش پژوهش، توصیفی پیمایشی و رویکرد آن نیز کاربردی است. از میان دانشجویان کارشناسی ورودی 1395 و ماقبل آن که 1900 نفر بودند، براساس حجم نمونه کوکران 319 دانشجو به روش نمونه گیری تصادفی، به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها، پرسش نامه محقق ساخته بود و داده های حاصل تحلیل شدند. طبق نتایج راهکارهایی مانند شناور بودن متون دروس معارف، متناسب بودن دروس معارف با رشته تحصیلی، کیفیت بخشی برنامه درسی، بازنگری و به روز کردن محتوا و استفاده از استادان باتجربه و جذب هییت علمی برای کاربردی کردن محتوای دروس معارف اسلامی ضروری است.

هدف پژوهش حاضر بازنمایی گونه های تعامل آموزشی در برنامه درسی دانشگاهی و تعیین گونه غالب آن از دیدگاه دانشجویان است. روش این تحقیق آمیخته (کیفی و کمی) است، که در بخش کیفی از روش پدیدارنگاری و در بخش کمی از روش توصیفی-پیمایشی استفاده شده است. مشارکت کنندگان در بخش کیفی پانزده نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تهران بودند که به صورت نمونه گیری هدفمند تا رسیدن به مرحله اشباع نظری مصاحبه نیمه سازمان یافته با آنان صورت گرفت. در بخش کمی نیز جامعه آماری شامل همه دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی سال 1398 بود، که حجم نمونه با استفاده از روش در دسترس183 نفر تعیین شد. ابزار در بخش کمی پرسش نامه محقق ساخته بر مبنای مقوله های استخراج شده در بخش کیفی پژوهش بود. به منظور تجزیه وتحلیل داده ها در بخش کیفی از روش پژوهش پدیدارشناسی توصیفی کلایزی برای جمع آوری داده ها و نیز در بخش کمی نیز از آزمون کلموگروف اسمیرنف و تی تک نمونه ای استفاده شد. نتایج بخش کیفی بیانگر استخراج شش گونه تعامل در برنامه درسی شامل: تعامل از گونه استاد-استاد، استاد-دانشجو، استاد-محتوا، دانشجو-دانشجو، دانشجو-محتوا و محتوا-محتوا بود. همچنین یافته ها در بخش کمی نشان داد که از دیدگاه دانشجویان وضعیت گونه تعامل استاد-استاد، استاد-دانشجو، و دانشجو-دانشجو پایین است، ولی گونه تعامل استاد-محتوا، دانشجو-محتوا و محتوا-محتوا در وضعیتی بالاتر از حد متوسط قرار دارد.