پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
سال:1398 | دوره:23 | شماره:45 |تعداد مقالات:12

این پژوهش کسب سواد دانشگاهی را از منظر سه مولفه بنیادی آن، یعنی «نگارش دانشگاهی»، «خوانش دانشگاهی»، و «تفکر انتقادی» از طریق «مطالعه موردی» بررسی می کند. بر همین اساس، این پژوهش در پارادایمی کیفی، به دنبال کسب شناخت از کیفیت های آموزش سواد دانشگاهی و ارتقای آن میان دانشجویان مقطع کارشناسی دانشکده منتخب است. از این رو، نگارندگان کوشیده اند اطلاعات لازم و شاخص های برسازنده سواد دانشگاهی را در وهله نخست از طریق ادبیات موضوعی تحقیق، گردآوری و سپس از طریق پرسش نامه و مصاحبه با ده تن از استادان بررسی نمایند. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که گرچه استادان دانشکده بر اغلب قابلیت های مرتبط با سواد دانشگاهی دانشجویان اتفاق نظر دارند، در عین حال، به تکالیف و وظایف مقرر که لازمه ارتقای حوزه محتوایی سواد دانشگاهی در میان دانشجویان است کمتر اختصاص می دهند و ارزیابی درستی در این باره از وضعیت دانشجویان خود ندارند. در نتیجه، در دانشکده مورد مطالعه به مسیله سواد دانشگاهی دانشجویان اهمیت چندانی داده نشده است و از همین رو دانشجویان جدیدالورود به دوره های کارشناسی، بازتاب کافی از استادان خود دریافت نمی کنند تا بر همان اساس به گفتمان دانشگاهی دست یابند.

رعایت اصول زبان علمی در پژوهش های علمی و آثار دانشگاهی مربوط به رشته زبان و ادبیات فارسی، همانند آثار علمی و دانشگاهی رشته های دانشگاهی دیگر، ضروری است. از جمله این اصول می توان به این نکات اشاره کرد: زبان علم نقش ارجاعی دارد؛ نشانه در زبان علم غیرانگیخته، دلبخواهی، و قراردادی است؛ کارکرد آن ابلاغ پیام است؛ کمترین میزان چندمعنا شدگی را دارد؛ و ساخت های روشن زبان را به کار می گیرد. گاه در کتاب های دانشگاهی رشته زبان و ادبیات فارسی شاهد کاربردهایی هستیم که از این اصول تخطی می کنند. هدف این پژوهش بررسی انواع تخطی از این اصول است. این پژوهش بر روش تحقیق کیفی مبتنی است و با نمونه گیری نظری، انواع تخطی از اصول مورد نظر بررسی می شود. براساس یافته های تحقیق، انواع این تخطی در سطوح واژه، گروه، و بند در این آثار بدین قرار است: کاربرد قاعده افزایی، کاربرد انواع قاعده کاهی (زمانی، معنایی، و سبکی)، کاربرد تشبیه ادبی، نقل از آثار ادبی با هدف ایجاد نقش شعری زبان، کاربرد واژه های مبهم، و داوری ارزشی.

در پژوهش های دانشگاهی، زبان نقش مهمی در انتقال مفاهیم و یافته های علمی دارد. در سال های اخیر بی توجهی به قواعد دستوری و کاربرد نادرست واژه موجب اختلال در پیام رسانی شده و آسیب های جدی برای زبان در پی داشته است. تکرار، شتابزدگی و کاربرد ناشیانه برخی واژه ها و عبارات از جمله این آسیب ها است که موجب شکل گیری برخی کلیشه های زبانی شده است. این کلیشه ها بدون تفکر و به صورت گسترده در متون دانشگاهی به کار رفته اند و به دلیل تکرار قالبی و کاربرد نادرست کلمات، تاثیرپذیری از زبان عامه، ادبی مآبی، ابهام و اطناب، ضمن کاستن از صراحت و سلاست، به زایایی زبان آسیب زده اند. در این پژوهش، به منظور تبیین آسیب های کلیشه نویسی در متون دانشگاهی و ارائه راه حل هایی برای اصلاح آن ها، کلیشه های زبانی در شش درسنامه دانشگاهی بررسی می شوند. نتایج این بررسی نشان می دهد کلیشه ها در بخش های آغازی، میانی و پایانی کلام در متون دانشگاهی به کار می روند و به شیوه های گوناگونی ساخته می شوند: گرته برداری از زبان های بیگانه، تاثیرپذیری از زبان عامه، بهره گیری از عبارات ادبی مبتذل و بی توجهی به معنای قاموسی کلمه و تغییر معنای آن. برای اصلاح کلیشه ها می توان با بهره گیری از ظرفیت های دستوری زبان فارسی و با استفاده از قید، حرف ربط، بدل و. . . جایگزین مناسبی برای آن ها یافت؛ ضمن اینکه کاربرد علائم سجاوندی مناسب نیز نویسنده ها را از برخی کلیشه های زبانی بی نیاز می کند.

مولفه های دیداری از جمله عناصر مهم و کارآمد در تهیه و تدوین کتاب های آموزشی به طور عام، و کتاب های آموزش زبان انگلیسی به طور خاص هستند و در دهه های اخیر از حیث نوع و نقش، با ارائه نظریه ها و الگوهای متنوع همراه بوده اند. این دسته از مولفه ها در قالب دو گروه: الف. تصویر (عکس، طراحی، نقاشی، و پویانمایی) و ب. سامانده های ترسیمی طبقه بندی می شوند. در این مقاله ابتدا این دسته از مولفه ها در قالب چند دیدگاه معرفی می شوند و سپس با توجه به اهمیت کتاب های زبان تخصصی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، به عنوان مهم ترین منابع کتاب های زبان تخصصی در جامعه دانشگاهی ایران، از حیث کمی و کیفی و متناسب با نقش و کارکردشان به شکل توصیفی-تحلیلی در سه دوره (نسل) کتاب های زبان تخصصی بررسی می شوند. نتایج یافته ها نشان می دهد این مولفه های دیداری مشخصا در نسل جدید کتاب های زبان تخصصی تا حدودی نمود یافته و در نسل دوم و به ویژه در نسل اول نادیده گرفته شده است. درخصوص نسل سوم نیز شاهد قوت و البته ضعف از حیث میزان و نوع مولفه های دیداری به کاررفته هستیم که متناسب با موضوع کتاب ها، این قوت و ضعف ها متفاوت است. پس از بررسی این موارد، پیشنهادهایی کاربردی برای تقویت این بعد ارائه شده است.

کتاب به سوی جوامع دانایی محور، ترجمه گزارش جهانی یونسکو به سال 2005 است که آن را آقایان علی حسین قاسمی و سیروس آزادی ترجمه و سازمان «سمت» به عنوان منبع اصلی دروس «جغرافیای سیاسی اطلاعات» (مقطع دکترا) و نیز «جهانی شدن و جامعه اطلاعاتی، مدیریت اطلاعات و دانش، اینترنت و شبکه های اطلاعاتی» (مقطع کارشناسی ارشد) برای رشته کتابداری و اطلاع رسانی، منتشر کرده است. این کتاب با توصیفی از اوضاع جهان در ارتباطات علمی و فناورانه و برشمردن ضعف های جهان توسعه نیافته در این زمینه راهکارهایی برای توسعه علمی جهان سوم ارائه کرده است؛ اما دانشگاه مورد نظر این کتاب، دانشگاهی کاملا مادی است که مباحث فلسفی و الهیاتی در آن جایی ندارد. نقد هژمونیک این کتاب نشان می دهد که توصیه های آن نه تنها چاره معضل توسعه نیافتگی علمی جهان سوم نیست، بلکه خود به تثبیت سلطه قطب های علمی شمال و جهان ثروتمند اطلاعاتی منجر میشود و بر عمق شکاف اطلاعاتی می افزاید. پیشنهاد این جستار برای کشورهای اسلامی، روی آوردن به اسلامی سازی بنیادهای پارادایمی علوم و معارف در تحقیقات توصیفی و همبستگی، تمرکز بر تولید نظریه های هنجاری و نیز الهام از الهیات رهایی بخش با رهیافت اسلامی است که هر سه پیشنهاد، در واقع سه ضلع اصلی اسلامی سازی علم و معرفت دانشگاهی است.

هدف از مطالعه حاضر، بررسی محتوای درس روش تحقیق وآمار در رشته علوم تربیتی و روان شناسی است. بدین منظور، در پژوهش حاضر از دانشگاه های معتبر که در نظام رتبه بندی سایماگو و شانگهای دارای رتبه برتر هستند، 22 دانشگاه انتخاب شده و طرح درس و کتاب های مورد استفاده در تدریس روش تحقیق در رشته روان شناسی و علوم تربیتی، مورد تحلیل قرار گرفته است. روش تحقیق در این مطالعه تحلیل محتواست. جمع آوری اطلاعات با چک لیستی که بر اساس فهرست کتاب ها و طرح درس دانشگاه ها در رشته روان شناسی وعلوم تربیتی تنظیم شده بود انجام گرفته است. یافته ها حاکی از آن است که در فهرست کتاب ها و طرح درس دانشگاه ها، اخلاق پژوهش، روان شناسی، به عنوان یک علم، و انواع روش های آزمایشی، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. با بررسی محتوای فهرست کتاب ها و طرح درس دانشگاه های معتبر جهان می توان با توزیع موضوعی درس آمار و روش تحقیق، زمینه ای برای یاری رساندن به استادان درخصوص شناسایی محتوای مناسب برای تالیف کتاب های متناسب و مورد نیاز جامعه در زمینه رشد و شکوفایی هرچه بیشتر این مقوله فراهم نمود.

علاوه بر رشته هایی که در مقاطع مختلف، به ویژه کارشناسی، برای آموزش زبان ها و ادبیات خارجی در ایران تاسیس شده، رشته هایی نیز با عنوان «مترجمی» ایجاد شده است؛ مانند مترجمی زبان عربی، مترجمی زبان انگلیسی، و مترجمی زبان آلمانی. به دلیل اینکه در ترجمه، تسلط بر زبان های مبدا و مقصد ضروری است و در ایران، اصولا یکی از دو زبان مبدا یا مقصد برای ترجمه، زبان فارسی است، آشنایی با معیارها و ویژگی های زبانی و ادبی فارسی به عنوان زبان مادری اهمیت دارد. در این مقاله، پس از طرح مهم ترین ویژگی ها و اطلاعات مربوط به زبان و ادبیات فارسی که دانستن آن برای مترجم ضروری است، به طور خاص، دروس و سرفصل های مصوب رشته مترجمی زبان عربی معرفی و بررسی می شود. برنامه درسی سایر رشته های مترجمی نیز در این قالب و با توجه به ناهمگونی شان قابل بررسی است. حاصل این پژوهش نمایانگر ناآشنایی برنامه ریزان درسی با ویژگی های زبان و ادبیات فارسی، اهمیت شناخت آن در ترجمه و نبود مدیریت و نگرش علمی واحد در طراحی سرفصل های رشته های مترجمی است.

فعالیت های کلاسی و غیر کلاسی مهارت سخن گفتن، مهم ترین بخشی است که فرصت کاربرد عملی زبان را برای زبان آموزان فراهم می کند. تالیف مجموعه های آموزشی متشکل از چند گفت وگو، متن، فعالیت های جایگزینی و تحویلی در سطوح مقدماتی، و بحث و مناقشه در سطوح پیشرفته بدون در نظر گرفتن اصول علمی حاکم بر این فعالیت ها، آسیب شایعی است که در بیشتر مجموعه های آموزشی زبان عربی وجود دارد. در راستای آسیب شناسی این مسئله و ارائه راهکارهای مناسب، این پژوهش می کوشد با مراجعه به منابع نظری حوزه آموزش زبان خارجی، مهم ترین ویژگی های مطالب و فعالیت های آموزشی پویا برای مهارت سخن گفتن و نیز با تحلیل فعالیت های مهارت مکالمه در کتاب اللغه العربیه از انتشارات جامعه المصطفی براساس محورهای استخراج شده، راهکارهایی عملی برای تقویت این فعالیت ها ارائه نماید. این فعالیت ها در محورهای تقویت نقش های زبانی، واقعی و اصیل بودن مطالب، شخصی سازی فعالیت ها، رعایت سطوح از ساده به دشوار، فعالیت های متمرکز بر دقت، روانی و تنوع (استفاده از تصاویر، نقش بازی کردن، بحث گروهی، فعالیت های شکاف اطلاعاتی، مصاحبه و بازی های زبانی) تحلیل شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که در سطوح مقدماتی، فعالیت های مناسبی برای تقویت نقش های زبانی، استفاده از زبان واقعی، تقویت دقت در تلفظ واژگان، و تقویت روانی ارائه نشده است.

سوال های مناسب بر کسب دانش، پرورش ادراک و تحریک تفکر ارزیابانه و انتقادی تاثیر می گذارند. هدف پژوهش حاضر، ارائه الگویی تلفیقی برای طراحی سوال کتاب های درسی دانشگاهی و مطالعه موردی کتاب های درسی گروه علوم تربیتی و روان شناسی سازمان «سمت» بر مبنای آن الگوست. برای این منظور، از روش پژوهش تحلیل محتوا و مطالعه موردی استفاده شد. ابتدا، منابع معتبر چاپی در حوزه طراحی سوال کتاب های درسی دانشگاهی از نظر محتوا تحلیل و چارچوب الگوی نظری با رویکردی تلفیقی مشخص و سپس، برای بررسی روایی الگو، از هشت متخصص موضوع، به صورت هدفمند، نظرخواهی شد. در ادامه، 1323 سوال در هشت کتاب از دو گروه علوم تربیتی و روان شناسی 1392-1397 سازمان «سمت» به صورت موردی براساس الگوی پژوهش تحلیل شد. نتایج آن نشان داد که الگوی مطلوب طراحی سوال باید با توجه به سه بعد اصلی سلسله مراتب یادگیری، درگیری دانشجویان در درس و انواع تفکر هم گرا و واگرا طراحی شود. بر این اساس، الگوی نهایی شامل سه بعد اصلی، سیزده سوال اصلی و بیست و پنج سوال فرعی بود. نتایج ارزیابی آن سوال ها نشان داد که از 1323 سوال، با 827 سوال (62/51%) مهارت های سطوح پایین یادگیری و با 496 سوال (37/49%) مهارت های سطوح بالای یادگیری تعیین شدند. 10/5 درصد از سوال ها به پرورش تفکر واگرا و 89/5درصد آن ها به پرورش تفکر هم گرا مربوط بود.

این پژوهش با هدف شناسایی و اولویت بندی اهداف و فعالیت های یادگیری مناسب درس کارورزی رشته روان شناسی در مقطع کارشناسی انجام شده و پژوهشی ترکیبی است. در بخش کیفی با 28 نفر از متخصصان، اعضای هیئت علمی دانشگاه اصفهان، شاغلان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته روان شناسی که به شیوه تصادفی هدفمند انتخاب شدند مصاحبه شد. جامعه آماری بخش کمی دانشجویان ترم 5 تا 8 سال های تحصیلی 1396-1397 و دانش آموختگان سال های تحصیلی 1393-1396 در رشته روان شناسی بودند که به روش تصادفی طبقه ای متناسب با حجم، تعداد 150 نفر انتخاب شدند. داده های پژوهش از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته و پرسش نامه جمع آوری شد. برای تعیین روایی مصاحبه و پرسش نامه از روایی محتوایی استفاده گردید. نتایج بخش کمی پژوهش نشان داد در حیطه اهداف کارورزی، بیشترین اولویت در تالیف این کتاب درسی باید به مرتبط کردن مباحث نظری دانشگاهی با محیط کار داده شود. در حیطه فعالیت یادگیری، برقراری ارتباط با مراجعان و تشخیص نوع خدمات مورد نیاز آنان، مهم ترین فعالیت ها شناخته شدند. شرکت کنندگان در مصاحبه نیز بر ارتقا و تعمیق دانش نظری به عنوان مهم ترین هدف تاکید داشتند و در حیطه فعالیت های یادگیری مناسب نیز فعالیت های تخصصی در رشته روان شناسی را مورد توجه قرار دادند.

مطالعه حاضر، با هدف شناسایی و اعتباریابی اصول و معیارهای طراحی کتب درسی مبتنی بر آموزه های دینی برای مقطع عمومی حوزه های علیمه خواهران انجام گرفت. روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی-مضمون محور (تماتیک) است. روش انتخاب نمونه یا واحد تحلیل در این مطالعه نمونه گیری نظری بود. در یافته های به دست آمده، علاوه بر تحلیل محتوای رونوشت مصاحبه ها، از مکتوبات و مستندات مربوط نیز استفاده شد؛ بدین صورت که در جریان تحلیل، با کدگذاری مقوله های اصلی بعد از اشباع نظری، 9 مقوله اصلی و 46 مقوله فرعی از داده های کیفی استخراج شد و در نهایت، اعتباریابی درونی یافته های پژوهش حاضر انجام گردید. نتایج نشان می دهد توجه به اصل آیه بینی تنظیم محتوا، اصل تعادل محتوا، اصل انسجام درونی و بیرونی محتوا، اصل نگارش محتوا، اصل ایجاد علاقه، اصل فعال سازی و عملی کردن محتوا، اصل عینی سازی محتوا و اصل پشتیبانی محتوا، از جمله مواردی اند که متخصصان حوزوی در بخش طراحی اشاره کرده اند. نظام آموزشی حوزه های علمیه خواهران قابلیت کاربرد در موقعیت های مختلف به ویژه نشر کتب دانشگاهی را نیز دارد.

کتاب واژه شناسی قرآن مجید، اثر غلامعلی همایی از جمله کتاب های تخصصی در حوزه معناشناسی قرآن است که بر اساس سرفصل وزارت علوم، و برای دانشجویان کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث نگارش یافته و با نگاهی جدید و نقادانه، شش دیدگاه متفاوت از زبان شناسان قدیم و جدید را تحلیل و بررسی کرده است. این جستار بر آن است تا با رویکردی توصیفی تحلیلی، ساختار و محتوای این اثر را بررسی کند. یافته های تحقیق نشان می دهد که این کتاب توانسته در ساختار و محتوا بر اساس چارچوب و سرفصل های کتاب های آموزشی و دانشگاهی عمل کند، اما کاستی هایی نیز دارد که از جمله مهم ترین آن ها می توان به این موارد اشاره کرد: عدم رعایت برخی اصول فنی نگارش، و در حوزه محتوا، در ناهمگونی کمی اثر، تناقض گویی، عدم تناسب آیات قرآن با محتوا، ابهام، عدم پردازش درست مفاهیم، و عدم توجه به دسته بندی و توجه به بسامد واژگانی قرآن.