سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1399 | دوره:13 | شماره:8 (پیاپی 54) |تعداد مقالات:13

دانش سبک شناسی برای پژوهشگر زمینه ای فراهم میکند تا بتواند به شیوه ای روشمند، به لایه های گوناگون منظومه فکری نویسنده راه یابد. در پژوهش پیش رو، با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و بهره گیری از روش استقرایی مبتنی بر توصیف و تحلیل، مولفه های سبکی کتاب «تاریخ رشیدی» اثر «میرزا محمد حیدر دوغلات» را در لایه های آوایی، واژه ای، نحوی، بلاغی و ایدیولوژیک مورد واکاوی قرار داده ایم. بزعم نگارنده، توانایی مثال زدنی مولف کتاب، در کاربرد زبان و سبک تاریخ نگاری، این امکان را به پژوهشگر میدهد که متن را در لایه های مختلف بررسی کند. برای مثال، بهره مندی نویسنده از انواع جناس، سجع و تکرار به عنوان موسیقی درونی و نیز ابیات فراوان از شاعران اعصار گوناگون به عنوان موسیقی بیرونی، سبب ایجاد لایه آوایی کلام شده است. در لایه واژه ای، رقابت جذاب واژه های انتزاعی و حسی در سرتاسر متن سبب شده است تا مخاطب با تامل بیشتری متن را بخواند. در لایه نحوی، کاربرد ویژگیهای گوناگون فعل (کاربرد ترکیب خاص، ساختمان فعل، زمان و ترکیبات اضافی-وصفی) به شکل متنوع گویای تسلط چشمگیر نویسنده در این حوزه است. در لایه بلاغی، بسامد بالای تشبیه و تضمین بر هنری تر شدن و استحکام متن افزوده است و در لایه ایدیولوژیک نیز، نویسنده، ضمن بازگویی وقایع تاریخی، با کاربست شاخصهای برجسته لایه های دیگر، سعی در شکل دهی نوعی مفاخره و ابراز نبوغ خود دارد.

در تعریف سنتی استعاره ها عموما جایی نمایان میشوند که یک چیز به جای چیز دیگر به منظور تاثیر بالغی و بدیعی به کار میرود. امروزه این تکنیک مورد توجه حوزه های مختلف علوم و دانش قرار گرفته است اما مهمترین حوزه پرداختن به آن علوم شناختی به ویژه زبانشناسی شناختی میباشد. جانسون و لیکاف دو دانشمند برجسته این حوزه مدعی هستند که استعاره در زندگی روزمره و نه تنها در زبان که در اندیشه و عمل ما جاری و ساری ست. این نظریه را آنها در سال 4491و مطرح نمودند. در مقاله حاضر زبان استعاری در کتاب رویاهای پدرم را با توجه به نظریه استعاره معاصر جانسون و لیکاف ارزیابی کردیم. روش مورد استفاده تحلیلی توصیفی میباشدکه بر اساس آن استعارات جهتمند از متن استخراج و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان میدهد که با وجود استعارات جهتمند منطبق با نظریه فوق استعارات جهتمند دیگری نیز وجود دارند که از نظریه جانسون و لیکاف تبعیت نمیکنند.

نسخه های خطی شامل اطالعات تاریخی و سیاسی، اجتماعی و ادبی برای پژوهشگران است. یکی از این نسخه ها، دیوان اشعار میرزا محمدعلی دنبلی، متخلص به مفلق تهرانی در عصر قاجاریه و دوره سبک بازگشت ادبی است که تاکنون نویسنده و حتی خود اثر معرفی نشده است. »دیوان مفلق« 1111 بیت در قالب قصیده و قطعه و ترکیب بند و غزل است. محتوای غالب دیوان، در بیان مدح شاهان و شاهزادگان قاجار و صاحب منصبان و در بیان هجو و هزل امیران و خوانین عصر میباشد. شعر او به جهت زبانی فصیح و رسا است. او در سرودن اشعار از ساختار و سبک دوره خراسانی و عراقی تبعیت میکند. مهمترین سوالها در این پژوهش این است که مفلق تهرانی کیست؟ سبک و ویژگیهای سبکی و موضوعات دیوان شعر او چیست؟ در ادامه با بررسی دقیقتر این اثر، ارزش ادبی و تاریخی آن معرفی خواهد شد. در این مقاله نخست به شناخت مفلق طهرانی و پس از آن به معرفی نسخه های دیوان و شرح الزم بر آن و ارزیابی شعر وی میپردازیم.

درست است که همگان شاهنامه را یک اثر حماسی بدانند و از آن بعنوان اثری قهرمان پرور یاد کنند، اما در حقیقت رسالت اصلی فردوسی افزون بر سرایش شاهنامه این است که منویات خویش را که چیزی جز خردگرایی و بیان ارزش دانش و حکمت، پند و اندرز و تبلیغ انسانمداری نیست، به خواننده ابالغ کند. روشن است که فردوسی زاده عصر علم و حکمت است و به قطع متاثر از آن. رسالت این پژوهش تبیین جایگاه »خرد« و مفاهیم آن بویژه در »میانفزود«های شاهنامه است و »میانفزود« اصطلاحی است نوپدید که در این مقاله معادل با اصطلاح »اعتراض« بکار گرفته شده که نشانگر توانمندی شاعر در بهره گیری از این عنصر با بسامد باال بجهت افزودن مفاهیمی درخور به متن شاهنامه است. در این مقاله اشاراتی بسیار کوتاه بمساله خرد از دیدگاه های گوناگون در کتب دینی پیش از اسالم و پس از آن بایسته مینمود و پایان بخش کار ارایه نمونه های مناسب از »میان فزود«هاست.

یکی از مشخصه های اصلی شعر حافظ بالغت کالم اوست. او با بکارگیری شگردهای مختلف ادبی توانسته به این مهم دست یابد. یکی از مشخصه های سبکی شعر حافظ و راهکارهای او برای پررنگ کردن صبغه بالغی اشعارش، استفاده از کم گرفت با بسامد باالست که تاکنون از دید حافظ پژوهان و حافظ شناسان پنهان مانده است. کم گرفت، ابزاری بالغی و ادبی است که نقطه مقابل اغراق به شمار میرود و مطلبی، کسی یا چیزی را ضعیفتر، فروتر یا کمتر از حد خود نشاندادن یا بیان کردن است. در پژوهش حاضر، ابتدا با تکیه بر نظر ادبا و صاحبنظران تعریف جامع و کاملی از کمگرفت ارایه، سپس روش های ایجاد مفهوم کمگرفت و اغراض آن در اشعار حافظ به روش مطالعه کتابخانه ای و به عنوان نکتهای سبک شناسانه بررسی و تحلیل شده است. برایند پژوهش نشان میدهد که حافظ با تکیه بر گستردگی قلمرو دانش زبانی و بالغی خود با استفاده از واژه هایی مانند کم و کمتر، ترسم، گویی یا گوییا، مگر، بهتر، اندکی و. . . توانسته مفهوم کم گرفت را در کالم خود ایجاد کند. کم گرفت در شعر او کارکردهای معنایی و زیبایی شناسی نیز دارد که از میان کارکردهای معنایی میتوان به تواضع و کم گرفت خویش، اعتراض توام با احتیاط، احترام، پند و اندرز و از میان کارکردهای زیبایی شناختی به تناسبات لفظی اشاره کرد.

شعر بیدل دهلوی یکی از دیریابترین اشعار تمام ادوار شعر فارسی است. عوامل متعددی در پیچیدگی شعر بیدل دخیلند که اغلب آنها نیز به نوبه خود مقوله های سبکساز وی را تشکیل میدهند؛ یکی از این عوامل تعقیدساز شعر بیدل، »بازی با کلمات« است. بازی با کلمات، که یکی از نقاط ثقل جمالشناسی شعر بیدل است؛ به این صورت در شعر وی جلوهگری میکند که بیدل برای دستیابی به معنی بیگانه و طرز نو و خلق تناسبهای غیرقابل پیشبینی، از زاویهای غیرعرفی به کلمات نگاه میکند. این بازیهای هنری در اشعار بیدل دهلوی در سطح کلمه، با انواع فعلها و اسمها صورت میگیرد. نگارندگان کوشیدهاند در این جستار به شیوه تحلیل محتوا به بررسی »بازی با کلمات« به عنوان یکی از شاخصه-های سبکی اشعار بیدل بپردازد. حاصل پژوهش نشان میدهد که این شگرد در سطح انواع فعل و اسم اعمال میشود، و از میان افعال در »کشیدن، خوردن، رفتن« و از بین اسمها در »تردستی، آب، خواب، شور« بسامد بسیار باالیی دارد و بیدل برای نیل به این هدف، اغلب از آرایه هایی نظیر ایهام، ایهام تناسب، تبادر، استخدام، استثنای منقطع، جناس تام، حسن تعلیل و. . . استفاده میکند و گاهی نیز به شگردها متوسل میشود که جزء صنایع ادبی محسوب نمیشوند، از مهمترین آنها میتوان به توجه به معنی ظاهری هسته یا کلمه مرکزی در عبارتها و ترکیبهای کنایی و توجه به معنی غیر متعارف کلمه نام برد.

»غرایب الاسرار« نوشته غیاث الدین خواندمیر نواده دختری میرخواند صاحب کتاب »روضه الصفا« از مورخان و نویسندگان قرن دهم هجری، یعنی اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی است، در بیان شگفتی های ربع مسکون، غرایب بلاد و بحار و انهار و جزایر و مبنی است بر عجایب اشکال و اطوار بعضی از آدمیان که نویسنده در آن حکایاتی را بشیوه روایی با رویکردی استنادی نوشته و در اغلب حکایات، مطلب را با ذکر سند روایت کرده است؛ اگرچه متن اصلی غرایب الاسرار بشیوه ساده و مرسل به نگارش درآمده، اما وجود بیش از حد واژگان، ترکیبها و عبارتهای عربی و نیز پیروی از ساختهای زبان عربی در جمله سازیها در مقدمه و برخی موارد، سبک نگارش را مصنوع میکند. این ویژگی، درواقع ویژگی سبکی غالب بسیاری از آثار تاریخی و علمی قرنهای دهم هجری است. در این مقاله کوشیده شده ویژگیهای سبکی خواندمیر در غرایب الاسرار به لحاظ زبانی صرفی و نحوی، ادبی و فکری و محتوایی بررسی شود؛ نثر کتاب-جز در مقدمه که به آرایه های ادبی آمیخته و همراه با شعر است-نثری نسبتا ساده است که نویسنده در آن قصد هنروری ندارد، اما در کل کتاب چه مقدمه و چه متن استفاده از واژه ها و عبارات و ترکیبات عربی بوفور دیده میشود.

در دوره مغول، به دلایل روحیات خاص مغوالن، حذف خالفت عباسی، ضعف تمایالات ملی، تغییر تدریجی شرایط سیاسی-اجتماعی ایران و رواج نهضت تاریخنویسی، از رونق حماسه های ملی کاسته شد و نظم حماسه های تاریخی رونق گرفت. ظفرنامه اثر حمدالله مستوفی، مهمترین حماسی تاریخی موجود است بالغ بر 15111 بیت به بحر متقارب و منقسم بر سه قسمت قسم اسلامی، قسم احکام درباره تاریخ ایران، و قسم سلطانی درباره تاریخ مغول که به تقلید از شاهنامه و در ادامه آن یعنی از ظهور اسلام تا دوره مولف سروده شده است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای نگاشته شده است، به منظور بررسی میزان تاثیرپذیری مستوفی از فردوسی و به هدف استخراج ویژگیهای زبانی، ادبی و فکری، این اثر به لحاظ سبکشناسی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتهاست. از مجموع 15111 بیت اثر، از هز قسم دوهزار بیت مجموعا شش هزار بیت مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان میدهد که از نظر زبانی و ادبی این اثر تقلیدی از شاهنامه است. از نظر زبانی، کاربرد لغات عربی، ترکی و مغولی و واژگان کهن ایرانی؛ ساختار ناهمگون و غیریکدستی به اثر بخشیده است. از منظر نحوی نیز ویژگیهای سبک خراسانی و خصوصا شاهنامه در آن دیده میشود. از نظر صورخیال به ترتیب تشبیه، اغراق، کنایه و استعاره دیده میشود. از نظر فکری نیز دقت مستوفی در ذکر وقایع و وجود جمالت حاوی پند و حکمت قابل توجه است.

یکی از ابزارهایی که در نقد و تحلیل جنبه های محتوایی و ساختاری آثار ادبی کاربرد مهم و نسبتا جدیدی دارد، بحث موتیف، انگاره یا دانش بنمایه است. شناخت این ابزار به عنوان یکی از اصطالحات رایج در هنر و ادب به علت خصلت برانگیزندگی و تکرارشوندگی از مقوله های مهم ادبی محسوب میگردد. در این پژوهش به روش تحلیل محتوا، از منظر کاربرد موتیف و تبیین جایگاه و کارکردهای آن، به بررسی اجمالی آثار چهار تن از داستاننویسان شاخص دهه های بیست و سی شمسی، صادق هدایت، بزرگ علوی، صادق چوبک، و بزرگ علوی، پرداخته شده است. پس از تحلیل ساختار، محتوا و کارکرد موتیفهای به کاررفته در این آثار مشخص شد که این موتیفها اغلب از نوع موتیفهای فکری و عاطفی هستند و نویسندگان از کارکردهای گوناگون موتیف برای غنی ساختن درونمایه آثار خویش بهره بردهاند. همچنین موتیفهای به کاررفته در این آثار با شخصیت پردازی، پیرنگ و فضای داستان ارتباطی تنگاتنگ دارند.

مابعدالطبیعه در شاهنامه، در یکی از چشم اندازها، به شکل جدال نیروهای خیر (ایزدی) و نیروهای شر (اهریمنی) پدیدار شده است. از همین روست که در اغلب داستانهای شاهنامه رد پای یکی از این نیروها به شکلی آشکار دیده میشود. نیروهای اهریمنی، که موضوع بحث حاضر است، در شاهنامه عبارتند از: اهریمن، ابلیس، دیو، جادو (جادوگر) و اژدها. اغلب این پدیده ها با اتکا به نیروی مافوق بشری بضرورت میتوانند تغیر شکل داده و خود را به شکلی دیگر و عموما دلخواه (ازقبیل زن فریبا) دربیاورند و به فریب دادن و بیراه کردن شخصیتهای قصه بپردازند. همه این پدیده ها با همه قوت و قدرتی که دارند، سرانجام بردست پهلوانی، که بی بهره از نیروهای ایزدی و خیر نیست، از بین میروند و جهان، تا تظاهر بعدی این نیروها، در صلحی نسبی بسرمیبرد. نکته قابل توجه این است که هرچه از آغاز شاهنامه بسمت بخشهای تاریخی (پایان شاهنامه) پیش میرویم، تغییری نسبتا مهم در نوع نیروهای اهریمنی بوجود میآید؛ مثلا در بخش تاریخی، برخلاف بخشهای اساطیری و پهلوانی، خبری از دیو و اهریمن و ابلیس نیست و اژدها، و بعضا جادوگر، نماینده کامل نیروهای اهریمنی شده است.

سرزمین شاعرپرور ایران در قرن سیزدهم هجری که همزمان با سلطنت قاجاریه در ایران است، همچون دوره های پیشین شاعران بسیاری را در دامان خود پرورش داده است. به دلیل نزدیکی تاریخی این دوره تذکره های نسبتا زیادی در اختیار اهل ادب قرار دارند که به معرفی شاعران این دوره میپردازند. یکی از این تذکره ها محک شعرا، تالیف محمدصالح شاملوی خراسانی است. هرچند سبک شعری این دوره، بازگشت نامیده شده و ویژگیهای تعریف شده ای دارد، تذکره محک شعرا با شرح حال و آوردن نمونه هایی از شعر شاعران قرن سیزدهم اطلاعات نوینی را در اختیار پژوهندگان قرار میدهد. مقاله حاضر بر اساس اطلاعاتی که این تذکره در اختیار خوانندگان قرار میدهد، به معرفی شاعران این دوره و بررسی ویژگیهای تکمیلی و متفاوتی از سبک شناسی این دوره ادبی میپردازد.

عشق از اساسیترین موضوعات عرفان و شعر فارسی است و انواع زمینی و آسمانی آن در اشعار شاعران و عارفان، مضامین عالی و تعابیر زیبایی را به وجود آورده است. در تفکر روزبهان بقلی شیرازی و سلمان ساوجی، نیز عشق از جایگاه والایی برخوردار است. روزبهان بقلی شیرازی و سلمان ساوجی، بعنوان یکی از تاثیرگذارترین عارفان و شاعران دوره خود، توجه وافری به این ودیعه الهی دارند و در بیان مفاهیم دینی و واژگان عرفانی از عشق بهره های فراوانی گرفته اند. این پژوهش که با روش کتابخانه ای، به طریق توصیفی-تحلیل محتوایی در غزلیات سلمان ساوجی انجام شده است، قصد دارد موضوع عشق را در غزلیات سلمان ساوجی، بر مبنای تقسیم بندی آن در کتاب عبهرالعاشقین روزبهان بررسی کند و خصوصیات آن را در افکار این شاعر نامی بررسی کند. نتایج تحقیق نشان می دهد که در اشعار سلمان ساوجی نیز تقسیم بندی عشق (موجود در عبهرالعاشقین) دیده میشود، در نظر سلمان ساوجی، عشق انسانی (به تعبیر روزبهان) پایه و مقدمه رسیدن به عشق الهی است و عشق در ارتباط و اتحاد با حسن و جمال و به صورت تجلی، به انسان بخشیده شده است. نامحدود بودن عشق، ازلی و ابدی بودن و انگیزه آفرینش و برتری عشق بر عقل از ویژگیهای فکری درخصوص موضوع عشق در غزلیات سلمان ساوجی است.

بخش قابل توجهی از شاخصهای سبک اگزیستانس« مرگ، رنج، ترس وگناه » در آثار صادق چوبک تبلور یافته است. این نویسنده میکوشد تا زشتیها وفساد ونابرابریهای موجود اجتماع را در برابر چشم خوانندگان به تصویر بکشد، علاوه بر آن پیامدهای این بی عدالتی را نیز به تصویر بکشد. در اینجا سوال اصلی پژوهش مطرح میشود که مهمترین شاخصهای سبک اگزیستانس در داستانهای «سنگ صبور، انتری که لوطیش مرده بود و آتما سگ من چگونه نمود یافته است؟ فلسفه اگزیستانس تحلیل خود از سرنوشت بشر رابر سه استنباط بنیادی استوار ساخت و سه نشانه هستی برای آن در نظر گرفت. هدف این مقاله روشنگری سه اصل اگزیستانس (استحسانی، اخلاقی وایمانی) در آثار صادق چوبک است. نتایج تحقیق حاکی از تا ثیر جهانبینی چوبک از تحلیلهای فیلسوفان است. صادق چوبک به عنوان نویسنده اجتماعی، شناخت درستی از جامعه، دردها ومشکلات اساسی آن دارد. داستانهای این نویسنده سراسر پراز مضامینی چون « مرگ، رنج، ترس وگناه »است که این امرخود از مهمترین دغدغه های اگزیستانسها است. در تحلیل شخصیت داستانهای « سنگ صبور و آتما سگ من» به این نتیجه رسیدیم که اکثر این شخصیتها از مر حله اگزیستانس استحسانی واخلاقی بالاتر نمیروند، وبه مرحله اگزیستانس ایمانی نایل نمیگردند. در مقابل در داستان انتری که لوطیش مرده بود، انتر داستان مرحله اگزیستانس ایمانی را تجربه میکند.