سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1399 | دوره:13 | شماره:5 (پیاپی 51) |تعداد مقالات:12

سبک شناسی لایه ای، دانشی جدید است که از جامعترین روشها برای بررسی و تحلیل عملی و کاربردی سبک متون و آثار ادبی مورد نظر بهره میگیرد و روشی است مرکب از دانش سبک شناسی عمومی، فرمالیسم و ساختارگرایی. در این شیوه، متن یا متون موردنظر به پنج لایة آوائی، واژگانی، نحوی، بلاغی و ایدئولوژیک تقسیم میشود و سبک شناس به بررسی جداگانة هر لایه، با اتّکاء به اصول حاکم بر هر لایه اقدام میکند و سهم هر لایه را در کشف و توضیح نگرش فکری مؤلّف و اهداف او از تألیف متن را بررسی و مشخص میکند. نظربه اینکه در هر گونه بررسی و تحلیل سبک شناسانة یک متن، مبنای کار بر ساختارهای برجسته و پُر بسامد آن متن استوار است. بدین جهت در این پژوهش بدلیل برجسته بودن دو لایة واژگانی و ایدئولوژیک در سه مورد از آثار حکیم ملّاعباسعلی کیوان قزوینی (1357-1277 ق) شامل؛ بهین سخن، استوار و رازگشا، به بررسی و تحلیل آثار یاد شده بر اساس دو لایة یاد شده پرداخته ایم. شیوه کار در این پژوهش توصیفی – تحلیلی و روش کار کتابخانه ای با رویکرد گفتمان انتقادی است. با بررسی و تحلیل آثار موردنظر، سهم هر لایه از دو لایة مورد نظر در کشف و توضیح اندیشه ها و افکار عرفانی مؤلّف و نحوة بروز آنها در آثار مورد بررسی مشخص گردیده است.

سبک شناسی لایه ای یکی از روش های نوین سبک شناسی است که با تجزیه تحلیل ویژگیهای سبکی متن، چگونگی شکل گیری مفاهیم را در زبان مورد بررسی قرار میدهد. بخش عمده ای از سرشت یک سبک را نوع گزینش واژه ها میسازد و عناصر واژه یکی از شاخصه های بنیادین بافت شعر به شمار میرود. پژوهش حاضر سبک شناسی واژه ی دفترهای شعر بیست شاعر برجسته ی فارسی سرای مازندران از سال(1357) تا پایان سال (1397) با رویکرد لایه ای است و نویسندگان درصدند جایگاه شاعران مازندران در پیکره ی شعر معاصر و میزان توفیق و عدم توفیق آنان را در کاربست مقوله ی واژه ها مشخص نمایند. به همین روی تلاش گردید تا بیست ودو عنصر سبکی که در گزینش واژه نقش دارد، از تمام گرایشهای سبکی، قالبها و ژانرهای موجود در شعر استان که به نوعی وضعیت شعر چهار دهه است، تبیین و تحلیل شود. یافته های این پژوهش با توجه به تحلیل داده های آماری نشان میدهد که در سروده های شاعران مازندران واژه های ذهنی(انتزاعی)، عام، بی نشان، عامیانه، فاخر، رسمی رایج فارسی معیار، متضاد و پارادوکسیکال، بومی و اقلیمی، رنگ واژه، موتیف، ترکیبهای نو (ابداعی) و رمزگان غنایی بسامد و برجستگی دارد اما برخی از صورتهای واژه همچون غیربهداشتی، بیگانه و نشاندار پرتکرار نیست. روش پژوهش تلفیقی از نوع کمی و کیفی و تحلیل محتوا با استفاده از منابع اسنادی و سایت های معتبراینترنتی است.

جوزای نطنزی یکی از شاعران دوره بازگشت ادبی است که در دوران فتحعلی شاه قاجار میزیسته است. اثر وی« مطلع الانوار» نام دارد که دو نسخه از این دست نوشته موجود است، نسخه ی اول، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 963نگهداری میشود و به نام «دلگشا» معرفی شده است. همچنین نسخه دیگری به شماره 2311 در کتابخانه ملی ایران موجود است. در مقاله ی حاضر اشعار جوزای نطنزی در سه سطح زبانی، فکری و ادبی بررسی سبکی شده است. در سطح زبانی، بخش آوایی اکثراً از اوزان متوسط و خفیف استفاده شده است و از اوزان سنگین و مهجور خبری نیست. اوزان اشعار وی همان اوزان غزلهای حافظ است. در بخش واژگانی، در سطح مفردات و ترکیبات، هیچگونه ابتکار و نوآوری دیده نمیشود و بیشتر لغات بکار رفته عربی است که از واژه های معمول و متداول در زبان فارسی محسوب میشوند. در بخش نحوی اشعار وی دستورمند است و ارکان جمله مطابق نثر در کنار هم قرار گرفته است. در سطح فکری، مضامین بکار رفته تکرار مضامین قدماست و عرفان بکار رفته، عرفانی تقلیدی و تکراری است و اندیشه و مضمون تازه ای در اشعار وی دیده نمیشود. در سطح ادبی، تشبیه و استعاره بیشترین سهم را برعهده دارند و تشبیه حسی به حسی بیشترین کاربرد را دارد. از صنایع بدیع لفظی و معنوی متداول استفاده شده و بطور کل مبنای کار وی بر تقلید استوار است و سعی دارد هم از نظر لفظ و هم شیوه ی بیان و محتوا و مضمون به سرمشقهای خود، نزدیک شود. وی سبک عراقی را سرمشق خود قرار داده و از میان شاعران این دوره به شعر حافظ توجه بیشتری داشته است.

ناصرخسرو قبادیانی از بزرگترین شاعران ایران در قرن پنجم هجری است. سده ای که قالب قصیده، قالب رایج و مسلط شعر فارسی بود. در این مقاله کوشش شده است به منظور شناسایی عمیق و همه جانبه سبک شخصی وی با نگاهی موشکافانه در سه سطح زبانی، ادبی و فکری به بررسی قصاید این شاعر پرداخته شود. مطالعه و بررسی این ویژگیها نشان میدهد که ناصرخسرو قصاید خویش را در بیست و پنج وزن سروده است. بیشترین بسامد اوزان متعلق به بحر هزج و کمترین آن مربوط به بحر رجز و مقتضب است. در قوافی قصاید بیشتر حروف«ر» و «ن» در جایگاه رَوی قرار دارند. تقریباً چهارده و نیم درصد قصاید دیوان وی دارای ردیفند که ردیفهای فعلی بسامد بالاتری دارند. تخفیف کلمات از ویژگیهای بارز زبان قصاید او میباشد. ناصرخسرو از ترکیبات و لغات عربی و پهلوی رایج، در قصاید خویش استفاده کرده است. تشبیه در قصاید او بیشترین بسامد و مجاز کمترین بسامد را دارا هستند. آرایه های پرکاربرد قصاید ناصرخسرو عبارتند از: تضاد، تلمیح، جناس، ارسال مثل و. . . .

شناخت زمینه های فکری صاحبان آثار هنری، به خصوص ادبیات داستانی، از طریق مطالعه در چگونگی بازتاب عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و. . . در آثار آنها امکان پذیر است. بررسی و تحلیل آثار نویسندگانی چون: جلال آل احمد، صادق هدایت و غلامحسین ساعدی، ضمن اینکه شگردهای هنری آنها را در داستان نویسی آشکار میکند، میتواند به کشف گوشه ای از سطوح فکری آنها، به عنوان نویسندگان دهه های سی و چهل نیز منجر شود. در این پژوهش سعی بر آن است تا با برگزیدن داستانهایی از نویسندگان مدنظر، به واکاوی سطوح فکری آنها (در زمینة جهل و خرافه گرایی) بپردازیم تا بتوانیم به پاسخ این پرسش برسیم که این نویسندگان، جهل و خرافه گرایی را در چه زاویه ای و با چه نگاهی در داستانهای خود منعکس کرده اند؟ نتایج، حاکی از آن است که این داستان نویسان به عنوان نویسندگان برجستة دهه های سی و چهل، در داستانهایشان، سنت و مدرنیته، پیشرفت و عقب ماندگی و جهل و آگاهی افراد جوامع را در تقابل با یکدیگر، به سبک واقع گرایی به نمایش میگذارند، تا با نفوذ به درونیات افراد، انسانهایی را به تصویر بکشند که به علت جهل و بیسوادی و تمایل به تقلید کورکورانه از فرهنگ گذشتگان، مغلوب افکار و اتفاقاتی میشوند که ذهن و فکر آنها گنجایش و ظرفیت درکشان را ندارد.

مقاله ی حاضر، برآن است، عاشقانه های ادب حماسی و غنایی را با استناد به شواهد مثال شعری بکاود و تفاوتهای این دو را برشمارده، تحلیل کند. مهمترین پرسش پیش روی، این است که: با توجه به تفاوتهای سبک خراسانی و عراقی، عاشقانه های حماسی-به عنوان یکی از نمودهای سبک خراسانی-(«زال و رودابه»، «رستم و تهمینه»، «بیژن و منیژه ی» شاهنامه) با عاشقانه های غنایی-به عنوان یکی از نمودهای سبک عراقی-(«خسرو شیرین» و «لیلی و مجنون» نظامی) دارای چه وجوه تفاوتی است؟ یافته های تحلیلی این پژوهش چنین است: عشق در عاشقانه های حماسی، امری حاشیه ای به شمار میرود و در کنار دلاوریها معنا مییابد، اما عشق در عاشقانه های غنایی، هسته ی اصلی داستان و امری زیربنایی است. عاشق، در عشقهای حماسی، با وجود عشق، همچنان ابهت و غرور خود را حفظ کرده، آن را فدای معشوق نمیکند، اما عاشق در عشقهای غنایی، خاکسار، دردمند و نالان است. زنان به عنوان معشوق در عاشقانه های حماسی، پیشرو در عشق، فعّال و جسورند، اما در عاشقانه های غنایی، منفعل و تاثیر پذیرند. وصف زیبایی یار در عاشقانه های حماسی، مختصر، ملموس و زمینی است، ولی در عاشقانه های غنایی، بسیار مفصّل، لطیف، خیال انگیز و فرازمینی. توصیف طبیعت نیز در عاشقانه های حماسی، کوتاه، ملموس و زمینی، اما در عاشقانه های غنایی، بسیار طولانی، خیال انگیز و فرازمینی است.

از منابع بسیار مهم در زمینه ی معرفی شاعران فراموش شده و یا بازیابی و تصحیح برخی از اشعار از دست رفته یا مغلوط، جُنگ هایی هستند که از سده های پیشین برجای مانده است. سبب تحریر این جُنگ های ارزشمند گاه علاقه ی شخصی و گاه امر اُمرا و سلاطین نامجو و هنرپرور است. چنانکه جُنگ حاضر به دستور «جلال الدّین امیرزاده اسکندر بهادر خان» و بنام وی نگاشته شده است؛ در اینگونه موارد کاتبانِ درباری که از سواد قابل توجهی برخوردار بوده اند و از همه مهمتر به سبب حضور در دربارِ شاهانِ فضل دوست به منابع دست اوّل روزگار خود دسترسی داشته اند، برای انجام این امر مهم استخدام میشده اند. لذا چنین میتوان نتیجه گرفت که اینگونه جُنگها از آن جهت که به دیوانهایِ کهن بسیاری از شاعران متقدّم دسترسی داشته اند و نیز به سبب اینکه کاتبان آنها افراد فاضلی بوده اند که گاهی با شاعرانِ هم عصر خود ملاقات یا مکاتبه داشته اند، بسیار مهم هستند. امّا بلا شک، ورود اشتباه در نسخه های خطّی و بویژه جُنگها که از گستردگی و تنوع بسیاری برخوردارند معمول بوده، لذا باید با دقّت نظر بیشتری به سراغ آنها رفت. هدف از نگارش این مقاله نیز معرفی و نقد جُنگ اسکندر میرزای تیموری، یافتن محلّ اوراق مفقود شده و جای اصلی اوراق جابه جا شده و بررّسی ویژگیهای محتوایی آن است. نیز با توجّه به اینکه آقای اصغر مهدوی و ایرج افشار در سال 1365 نخستین مقاله را درباره ی این جُنگ نوشتند و مندرجات آن را فهرست کردند، لازم دیدیم که به آن مقاله نیز بپردازیم و اشکالاتی را که آن مقاله در نوشتن نام شاعران و. . . دارد مورد بررسی قرار دهیم.

هر اثر ادبی برآمده از جامعه خویش است؛ جامعه امکان تولید یک اثر ادبی را فراهم میکند و در عین حال شرایط، چارچوبها و محدودیتهایی وضع میکند. میان جامعه و اثر ادبی روابط علّی و معلولی برقرار است؛ آثار ادبی بازتاب مستقیم یا غیرمستقیم رویدادها و مطالبات اجتماعیند. آثار طنز به دلیل رویکرد انتقادی خود بازتابی بهتر و شفافتر هستند و در مطالعات جامعه شناسانه اهمیتی دوچندان دارند. پس از انقلاب اسلامی طنز مکتوب به رغم رشد نسبی دچار فراز و فرودهایی شد که برخی از عوامل اجتماعی در آنها دخیل بود. این عوامل بر سه مولفه اصلی نویسنده، اثر و مخاطب و همچنین بر مولفه های دیگر از جمله نوع، مضمون، قالب و نحوه ارائه اثر تاثیر میگذارند. این تحقیق می کوشد به شیوه توصیفی و استنباطی تاثیر عوامل اجتماعی را بر مولفه های ذکر شده در طنز اجتماعی این دوره با دیدگاهی جامعه شناسانه بررسی نماید.

تفکر و جهانبینی خیام بر پایه ی ایمان به قضا و قدر و مقدّر بودن همه چیز از پیش و عدم توانایی بشر از درک اسرار خلقت و مسائل مربوط به آفرینش، استوار است. شاعران قبل و بعد از خیام نیز دارای اشعاری با مضامین خیامی هستند. در این مقاله که به روش کتابخانه ای انجام شده است، پس از بیان ریشه های اندیشه های خیام، سیر افکار خیامی در سه دوره ی پیش از خیام(سامانیان و غزنویان)، دوره ی خیامی(سلجوقیان و خوارزمشاهیان) و دوره ی پس از خیام(دوره ی مغولان و تیمور) بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که افکار خیامی در دوره ی پیش از خیام به نسبت دو دوره ی دیگر از بسامد کمتری برخوردار است و عمدتاً شامل موضوع دم غنیمتی و شادباشی میشود که برای فرار از اندیشه های فلسفی از سوی شعرا مطرح میشود. اما در دوره ی خیامی و پس از خیام، به علل سیاسی-اجتماعی و تعصب فکری و مذهبی سلجوقیان و خوارزمشاهیان، افکار خیامی درواقع نوعی واکنش و عکس العمل در برابر ظلم و ستم موجود در این دو دوره محسوب میشود.

نظر به سیر تطوّر شعر پارسی در سده ششم هجری از سادگی به تکلّفهای زبانی و ادبی از یکسو و غنای اندیشه و کلام خاقانی به عنوان یکی از شاعران صاحب سبک و شاخص این دوره از سوی دیگر، این پرسش کلیدی پیش می آید که آیا شعر خاقانی در قالبهای کمتر شناخته شده نظیر قطعه، به لحاظ ساختار و مضمون با سبک شخصی وی در سایر قالبهای شعری یکسان است یا خیر؟ ملاحظات علمی نشان میدهد که قالب قطعه در این عصر نخست با ظهور انوری و پس از وی خاقانی به اوج استقلال گونه ای رسید و به تدریج به صورت یک قالب هنری در شعر این دوره انعکاس یافت؛ به گونه ای که اگرچه زبان قطعه تا حدودی محاوره ای و غیر رسمی است ولی در قطعات خاقانی در پاره ای از موارد میتوان ردّپایی از تکلّف و صناعت را مشاهده نمود که در نوع خود کم سابقه است و به عبارتی سبک شخصی سراینده به شمار میرود؛ از این رو در پژوهش حاضر پس از بررسی دقیق 321 قطعه موجود در دیوان خاقانی (مطابق چاپ و تصحیح استاد سجادی) و دسته بندی موضوعی آنها به 14 گونه مفهومی، بر آن هستیم تا سیمایی کلی از محتوا و ساختار این قطعات را ارائه و تحلیل کنیم.

بنمایه ی عشق، قصه ای طولانی و ژرف به درازای تاریخ حیات بشری دارد که از آغاز شکل گیری اسطوره ها و حکایتهای شفاهی و سخنان منظوم و منثور مکتوب جلوه های جذاب خویش را نمایانده است، از این رو میتوان خدا جویی و عشق را از اصیل ترین گرایشهای ذاتی انسان دانست. این مفهوم شکوهمند در گفتار عارفان به اشکال، تعبیرها و تأویلهای گوناگون گنجانده شده است. یکی از این متون، تفسیر عرفانی کشف الاسرار است که با حکایتهای شورانگیز به موضوع عشق پرداخته است. عرفان میبدی، عرفان عاشقانه ای است که نسبت میان خدا و انسان را بر اساس محبت تفسیر میکند و قصه و حکایت بستری مناسب و تأثیرگذار برای بیان این معانی است که میبدی از آن بهره ی فراوان میبرد و موجب القای هرچه بیشتر مفهوم عشق و انگیزش معنا در ذهن مخاطب میشود. این پژوهش، با شیوه ی تحلیل محتوای کیفی، از نوع مضمونی به معرفی برخی از این قصه ها با درونمایه ی مرکزی عشق و تحلیل برخی از ابعاد هستی شناسانه و معرفت شناسانه ی آنها میپردازد و هدف آن آشنایی مخاطبان بیشتری از جامعه با متون عرفانی-ادبی زبان فارسی و موضوع دیرینه ی عشق و محبت است. پرسش اصلی پژوهش این است که میبدی تا چه حد توانسته است با ذکر حکایتهای عرفانی عاشقانه، ابعاد گوناگون بنمایه ی عشق را بنمایاند؟

درّه ی نادره، تألیف میرزامهدیخان استرآبادی کتابی در تاریخ افشاریّه است. با توجّه به جایگاه ویژه ی نویسنده در دستگاه نادر، این کتاب مشحون است از اطّلاعات ارزشمند و دسته اوّل در تاریخ دوران مذکور و از این جهت یکی از منابع اصلی پژوهشهای تاریخی مربوط به اواخر دوره ی صفویّه، دوره ی افشاریّه و حتّی آغاز دوره ی زندیّه به شمار می آید. موقعیّت ویژه ی نویسنده ایجاب میکرده که افزون بر تصریح به برخی وقایع، پاره ای دیگر از رخدادهای زمانه را تلویحی بیان کند. برای رسیدن توأمان به لایه های پنهان متن و ویژگیهای سبکی آن، میتوان از تحلیل گفتمان انتقادی بهره برد؛ کاری که این نوشتار بدان پرداخته است. در این نوشتار با انتخاب پنج ویژگی سبکی خاصّ این کتاب، یعنی: براعت استهلال ویژه در آغاز هر فصل، واژه پنداریِ عبارتها و جملات عربی، الگوی ویژه ی فعل مجهول، تناسب و ایهام تناسب مفرط و توصیفهای طولانی، آنها را با آنچه نورمن فرکلاف، زبانشناس انگلیسی در رویکرد خود به تحلیل گفتمان انتقادی در نظر داشته، تطبیق دادیم. یافته های پژوهش حاکی از آن است که این ویژگیهای سبکی را میتوان در ذیل دسته بندیهای فرکلاف، به عنوان عوامل گفتمانساز متن در نظر گرفت؛ افزون بر آن برخی از ویژگیها نظیرِ بهره گیری افراطی از تناسب و ایهام تناسب (و به تبع آن: سجع و جناس)، واژه پنداری عبارت و جمله و براعت استهلال، از نکاتی است که در دسته بندیهای فرکلاف جای ندارد و میتوان آنها را نیز در آن دسته بندی گنجاند.