مطالعات ترجمه
سال:1385 | دوره:4 | شماره:15 |تعداد مقالات:8

در منابع ترجمه پژوهشی و در کلاسهای ترجمه به دانشجویان و ترجمه آموزان توصیه می کنند که متون ادبی کلاسیک فارسی یا داستان و رمان بخوانند تا تسلط آنها بر زبان فارسی بیشتر شود. اما به نقش و فایده مقابله ترجمه با متن اصلی چندان اشاره ای نمی کنند. مقابله ترجمه با متن اصلی که یکی از شاخه های متن شناسی مقابله ای است در زبان آموزی، آموزش ترجمه و ترجمه پژوهی، شناخت ادبیات، کمک به فرهنگ نگار، کمک به واژه سازی و واژه گزینی و معادل یابی نقش بس سازنده ای دارد. این مقاله به طرح و بررسی این موضوع می پردازد و ضمن آوردن نمونه هایی از ترجمه ها و متن اصلی آن ها نکاتی درباره فواید واژگانی و نحوی این کار و نقش آن در یادگیری روشهای ترجمه مطرح می کند.

این مقاله مرور تاریخی مختصری است در دوره های پیش از عثمانی و عثمانی به منظور کاوش و ارایه مجموعه ای از واژگان / مفاهیم ترکی ترجمه که برای اولین بار صورت می گیرد. بررسی منابع گوناگون دست اول و دوم و گفتمانهای خارج از متن مرتبط با ترجمه در اینجا تاریخچه ای مختصر عرضه می دارد و همچنین پس زمینه ای مناسب برای مشاهده و درک رفتارهای چندگانه ترجمه ای در فرهنگ عثمانی فراهم می کند. بحث من در این مقاله این است که واژگان / مفاهیم ترکی ترجمه متنوع هستند و اینکه ترجمه در فرهنگ عثمانی باید در مقیاسی گسترده مدنظر قرار گیرد بدون اینکه چندگانگی و رفتارها و جنبه های خاص فرهنگی آن نادیده گرفته شود. این نظر، با نگاهی به گذشته، به اتخاذ دیدگاهی وسیع در شناخت رفتارهای گوناگون ترجمه می انجامد.در این مقاله، نخست بر واژگان / مفاهیم ترجمه در ترکی شرقی یا ترکی باستان، به خصوص بر ترکی ایغوری (Uyghur Turkish) توجه می کنم، که به خط الفبایی (runiform script) ثبت شده و در دست نوشته های غالبا مذهبی که در آسیای مرکزی تولید می شد به صورت مستند در آمده است. سپس گونه هایی را که در ترکی غربی (ترکی اوغوز - (Oghuz Turkish وجود دارد، یعنی ترکی آناتولی باستان (Old Anatolian Turkish)، که بعدها در آسیای صغیر به ترکی عثمانی تبدیل شد، بررسی خواهم کرد. سرانجام، تعاریف ترجمه موجود در مجموعه واژگان ترکی عثمانی که در اواخر قرن نوزدهم استفاده می شد تجزیه و تحلیل خواهم کرد.

افرادی که شاهد عملکرد مترجم شفاهی اند کار وی را مورد ارزیابی قرار می دهند. و این ارزیابی الزاما همیشه تخصصی نخواهد بود. هنگامی که مترجم از جلسه مذاکراتی که وی در آن نقش میانجی را داشته بیرون می آید ممکن است ارزیابی های مختلفی درباره کار خود از سوی حاضرین در جلسه دریافت کند، ارزیابی هایی از قبیل «اگر سرعت انتقال مترجم نبود، ما حالا به توافق نرسیده بودیم.» یا آنکه «مترجم تیزهوشی بود. توانست به سرعت و با اقتدار تمام از عهده هر دو طرف مذاکره کننده بر آید.» البته این نکته را باید در نظر گرفت که این نظرات همیشه هم مثبت نیستند و گاه ممکن است حاضرین مترجم را هدف انواع انتقادات قرار دهند.در مقاله حاضر سعی شده است ضمن نگاهی گذرا به عملکرد مترجم مشخص شود که چرا عملکرد برخی از مترجمان ضعیف است. یا به عبارت دیگر، در مقاله حاضر سعی شده است نکاتی برای دانشجویان ترجمه و احتمالا مترجمان تازه کار روشن شود تا این دو گروه بتوانند با کمک آنها بر مشکلات خود فایق آیند.

مسیر ترجمه و ارایه آثار متعلق به سنتی ادبی در چارچوب فرهنگ های مختلف لزوما و صرفا از طریق سلیقه و علاقه مترجم و یا ناشر تعیین نمی شود. در بسیاری موارد این فرآیند تحت تاثیر مستقیم عناصر و خصوصیات فرهنگی جامعه ای که میزبان این آثار است قرار دارد. در مورد ادبیات معاصر ایران و چگونگی ارایه اش از طریق ترجمه در دنیای غرب، برخی از این عناصر، با استفاده از پوشش های تئوریکی چون پسامدرنیسم و پسااستعمارگرایی، عملا به باز تولید کلیشه ها و مفاهیم اورینتالیستی انجامیده اند. بررسی برخی از مجموعه آثار ادبیات فارسی که در چند دهه اخیر در آمریکا ترجمه و منتشر شده اند به وضوح نشان می دهد که کلیشه های نئواورینتالیستی چگونه در تحمیل خود بر فرآیند انتخاب آثار برای ترجمه و سپس چگونگی ارایه شان موفق بوده اند. این کلیشه ها در اساس بر مبنای این درک استوارند که آثار ادبی خلق شده در ایران (و بسیاری جوامع منطقه) تنها از آن رو ارزشمندند که می توانند نشانگر اوضاع و شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این جامعه باشند. اما در عین حال پیش ساخته هایی ذهنی در مورد اوضاع و شرایط جوامعی چون ایران در غرب وجود دارد که عملا انتظارات خاصی در مورد چگونگی محتوا و فرم آثار خلق شده در ایران را ایجاد می کند. در نهایت فضا و بازاری که بر این اساس شکل می گیرد صرفا آمادگی پذیرش آثاری را دارد که این انتظارات مشخص را برآورده سازند.علاوه بر این، نکته دیگری در درک غرب نسبت به ادبیات فارسی وجود دارد که وجه دیگری از این فضا و بازار را تعریف می کند. بنابراین درک، ادبیات فارسی در مراحل آغازین رشدش قرار دارد و بنابراین، به لحاظ ادبی، نمی توان انتظارات چندانی از آثار خلق شده در چارچوب این سنت ادبی داشت. چنین درکی طبیعتا بر فرآیند انتخاب آثار برای ترجمه اثر می گذارد اما مهم ترین پی آمد چنین نگرشی نادیده گرفتن نیاز به بررسی ویژگی های یگانه ادبیات فارسی است و دقیقا به این دلیل است که آثار ترجمه شده هیچگاه مورد بررسی و نقد دقیق ادبی قرار نمی گیرد. عدم بررسی و نقد، ناگزیر به تداوم درک نادرست می انجامد و تسلسل باطل به این ترتیب استمرار می یابد.با توجه به این موانع که عملا کوشش برای ارایه ابعاد چندگانه چهره ادبیات معاصر فارسی را خنثی می کند، به گمان من همزمان با ترجمه آثار، باید تلاش هایی تئوریک برای توصیف مفاهیم و ساختارهایی که از طریقشان بتوان به خصوصیات ویژه ادبیات فارسی پرداخت آغاز گردد. و تنها بر بستر چنین تلاش های تئوریکی است که می توان به ارایه نمونه های راستین ادبیات معاصر فارسی در چارچوب فرهنگ های غربی امیدوار بود.

مقاله حاضر با بررسی دو ترجمه پراهمیت از شعر و ادبیات فارسی، یک متعلق به اواسط قرن نوزده و دیگری متعلق به اواخر قرن بیستم، به موضوع بازنمایی از طریق ترجمه می پردازد.بخش اول مقاله، ترجمه فیتزجرالد را از رباعیات خیام بررسی می کند و راهکارهای او را در دخل و تصرف این اثر بر می شمارد، از جمله افزودن رباعی های خود به رباعیات خیام، تغییر نمادها و تصاویر، حذف عناصر فرهنگی مهم و نظایر اینها، که در نهایت خیام را به شاعر و فیلسوفی غربی شبیه می کند. بخش دوم به اختصار به ترجمه های نسبتا تازه کولمن باکس از آثار مولانا می پردازد و این نکته را مطرح می کند که او هم پس از گذشت بیش از یک قرن، پیرو همان خط مشی فیتز جرالد است و به گونه ای همان بازنمایی کلیشه ای را دامن می زند. نتیجه آنکه تصویری که غرب در گذشته از ادبیات فارسی عرضه کرده، همچنان زنده است، و ترجمه را در همان چارچوب کهن مناسبات قدرت تعریف می کند، نه در چارچوب مبادله ادبیات.

با گسترش توجه و علاقه ایرانیان به شناخت اندیشه های فلسفی و دینی پس از انقلاب و ظهور ترجمه های بسیار از کتاب های مهم غربی که در این زمینه به رشته تحریر در آمده است، این ترجمه ها و مفاد آنها با چالش های جدی روبرو هستند که اگر به این چالش ها توجه نشود ما را هم با بدفهمی اندیشه غربی و هم با آثار فرهنگی نامتناسب آن مواجه می سازد. در این مقاله در نظر است تا برخی آسیب های ترجمه متون فلسفی و دینی معرفی شود و ضرورت توجه به مبانی هرمنوتیکی این ترجمه ها مورد توجه قرار گیرد تا بتوان تفسیری مناسب از دیدگاههای ترجمه شده داشت.

مقاله حاضر به توزیع آثار زنان نویسنده ایرانی، ترک و عرب که به تازگی ترجمه و در آمریکا چاپ شده است، می پردازد. موضوع اصلی مقاله این است که سیاستهای رایج پذیرش و بازنمایی این آثار در غرب و نیز استفاده از گفتمانی خاص، موجب شده در این متن ها دخل و تصرفهایی صورت بگیرد که نشان از دیگربودگی (othemess) جنسیتی دارد، و همین نگاه در برنامه های درسی رشته های مختلف دانشگاهی نیز گنجانده می شود. موضوع دیگر آن است که این متن ها بر حسب میزان موفقیت هر یک، چگونه به خارج از خاورمیانه حرکت می کنند، از یک زبان خاورمیانه ای به زبانی دیگر ترجمه می شوند، به غرب راه می یابند، در آن جا در قالبهای تازه ای قرار می گیرند و بار دیگر در خدمت دیگرانگاری، یا به عبارتی بیگانه انگاری (otherizing) خاورمیانه از آنها استفاده می شود.

نظریه فرازبان معنایی طبیعی ارایه شده از سوی آنا ویرزبیکا فهرستی از نخستی های معنایی جهانی و قواعد نحوی را فرا می گیرد که از تلفیق این عناصر، مفاهیم پیچیده تر را به وجود می آورند.در این مقاله پس از معرفی چهارچوب نظری فرازبان معنایی طبیعی، اندیشه وجود عناصر معنایی ذاتی و جهانی ارایه شده است؛ که در سطح همه زبانها ترجمه پذیر هستند.