بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1395 | دوره:13 | شماره:33 |تعداد مقالات:13

آشنایی زدایی در ادبیات، شامل همه شگردهایی می شود که در برجسته سازی یک متن ادبی دخیل هستند و معمولا با نوعی «هنجارگریزی» همراهند و می توان گفت آشنایی زدایی، نتیجه برجسته سازی و هنجارگریزی است. صورتگرایان از میان دو فرایند خودکاری و برجسته سازی، فرایند دوم را عامل بوجود آمدن زبان ادبی می دانند. آشنایی زدایی، هرگونه انحراف از قواعد زبان هنجار نیست؛ زیرا گروهی از این انحرافات، تنها به ساختی غیردستوری منجر می شوند و خلاقیت هنری به شمار نخواهد رفت. در این پژوهش، اشعار فارسی شهریار از جنبه های مختلف آشنایی زدایی، مورد بررسی قرار گرفت و پنج نمونه از انواع برجسته سازی (هنجارگریزی واژگانی، زمانی، نحوی، سبکی و گویشی) از این دیوان استخراج گردید و پس از بررسی، مشخص شد، هنجارگریزی های موجود در اشعار شهریار، اکثرا حاصل خلاقیت، آشنایی به زبان عربی و علوم دیگر، دو زبانه بودن و احاطه بر ادبیات کلاسیک فارسی است که به صورت خودآگاه و ناخودآگاه، به وجود آمده و نه تنها زیبایی اشعارش را از بین نبرده است، در بسیاری از موارد، تشخص و برجستگی خاصی به ابیاتش داده که توجه مخاطب را به خود جلب می کند.

رمان «نام من سرخ» که به راز قتل پیچیده ای در قرن شانزده میلادی پرداخته، داستان مینیاتوریست های عثمانی و ایرانی شاگردان بهزاد است که در دربار عثمانی در همان حال که به خلق آثار زیبای مینیاتور می پرداختند، به آزار و کشتن یک دیگر دست می زدند. پاموک، هم تمدن شرق و هم تمدن غرب را به لحاظ مضمون و صورت در آثار خود مطرح کرده است. ارهان پاموک به طور خاص از فرهنگ ایران و عثمانی در این رمان بهره گرفته است. می توان به تاثیر وی از آثاری چون خسرو و شیرین نظامی، شاهنامه فردوسی، هفت اورنگ جامی، احیای علوم غزالی، خمسه نظامی، شیرین و فرهاد، لیلی و مجنون، گلستان، مخزن الاسرار، کلیله و دمنه، هزار و یک شب، مثنوی مولوی و افکار محی الدین ابن عربی اشاره کرد. نگارنده در این پژوهش درصدد است که با آوردن مصداق هایی از این رمان، تاثیرپذیری و پیوند فرهنگی ایران و ترک را باز نماید.

نظریه نقش گرایی هلیدی از مبنایی نقشی- معنایی برخوردار است و نقش اندیشگانی آن چگونگی شکل گیری و بازنمایی تجربه های انسان را از طریق نظام گذرایی بیان می کند. هدف این تحقیق کشف دنیای تجربی حافظ بوده و فرضیه آن این است که از طریق فرایندهای نقش اندیشگانی می توان میزان ذهنی یا عینی بودن غزلیات را دریافت. پیکره تحقیق شامل 5412 فعل است که بر مبنای نمونه گیری سیستماتیک انتخاب شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که مقدار دنیای روابط انتزاعی، خودآگاهی و مادی حافظ به ترتیب 31.5%، 32.5% و 36% می باشد. همچنین فرایندهای اسنادی و هویتی در حافظ 93% به 7% بوده است. می توان از یافته های مذکور استنباط کرد که دنیای روابط انتزاعی و خودآگاهی تقریبا برابر بوده است و با همدیگر، از دنیای روابط فیزیکی، کنش ها، عمل ها و حرکات بیشتر بوده است و فضای ذهنی- انتزاعی از فضای کنشی و عینی بیشتر است. همچنین روابط انتزاعی اکثرا از نوع ساده اسنادی بوده است و هویت بخشی خیلی کم مورد توجه بوده است.

حسب حال روایتی است که تصویرهای شاعرانه، ضرب آهنگ پیرنگ آن را کند کرده است. تصویر ادبی به سبب ایستابودن، جهانی موازی با جهان واقعی نمی آفریند و فقط برش و لحظه ای برگزیده از جهان را هویدا می سازد. در تصویر ادبی عناصری ویژه از دنیای شخصی برش می خورند و در آن جای می گیرند و بر اساس منطق شعری عالمی دیگر شکل می دهند. این نوشتار به تحلیل و بررسی پیوند حسب حال و داستان از منظر روایت با تکیه بر عنصر زمان و مکان اختصاص دارد. زمان و مکان شعر برای برقراری ارتباطی که میان فعالیت نقل کردن داستان و خصوصیت زمانمند تجربه انسانی لازم است، از ارکان اصلی حسب حال ها و روایت-گری ست. تبیین حسب حال ها براساس عناصر داستانی نشان می دهد که این نوع فرعی ادبی، پیوندی سخت با داستان غنایی و روایت دارد. توجه نظریه پردازان به سه عنصر روایی حافظه، مشاهده و انتظار که ابزار لازم تصویرگری اند، بیانگر این است که پیشتر و بیشتر از هر کسی به خاصیت قطعه سرایی و تصویرسرایی پی برده و عنایت داشته اند. در واقع این نگرش، تلاشی است برای معرفی حسب حال ها، روش های بررسی آن و منظرهایی که از طریق آن ها می توان به دنیای تصویرسرایی وارد شد و موضوع اعتماد و یا عدم آن را بر نوشته ها و اسناد در نقدهای زندگی نامه ای مشخص تر کرد.

عارفان و شاعران و نویسندگان زبان فارسی هر کدام بنا به طرز فکر و سلیقه خویش به نوعی از سفر و آداب آن سخن گفته اند و همگی آن را برای تهذیب نفس و عبرت آموزی و تکامل فرد لازم دانسته اند و به همگان توصیه کرده اند که از انجام سفر و عمل به آداب و مقدمات آن غافل نباشند و البته بیشتر این توصیه ها برگرفته از سیرت و سنت رسول اکرم (ص) است. نگارنده هم در این مقاله ابتدا به بیان معنای لغوی و اصطلاحی سفر، وجه تسمیه، انواع، فواید و اهمیت آن پرداخته است و سپس آداب سفر را از سه اثر عزالدین کاشانی، ابوالحسن علی بن عثمان هجویری و ابوعلی حسن بن احمد قشیری استخراج و آن ها را به صورت تطبیقی مقایسه و بررسی کرده است.

موسیقی شعر، عنصر برجسته زبان شعری و عامل اصلی تمایز شعر از زبان روزمره و گفتار عادی می باشد. مهدی اخوان ثالث از شاعران نوپرداز موفق ادبیات معاصر و سلمان هراتی نیز از شاعران مطرح ادبیات پایداری بوده که هر دو در قالب کهن و هم در قالب نو طبع آزمایی کرده اند و برای رویدادهای سیاسی و اجتماعی شعرهایی سروده اند؛ در حوزه موسیقی بیرونی (وزن عروضی) تنوع اوزان شعری اخوان ثالث از سلمان هراتی بیشتر می باشد. هر دو شاعر از اوزان پرکاربرد بحور رمل، هزج، مضارع و مجتث بهره برده اند و اوزانی که استفاده نموده اند، متناسب با مضامین آن ها می باشد. در موسیقی کناری بیشترین کاربرد قافیه به صورت اسمی می باشد و از واژگانی که بسامد بسیار بالایی در قافیه یابی دارند، استفاده گردیده است. بیشترین کاربرد ردیف نیز از نوع فعلی است. در حوزه موسیقی درونی و معنوی هر دو شاعر به کاربرد جلوه هایی از موسیقی درونی، تضاد، واج آرایی و انواع جناس و همچنین به جلوه هایی از موسیقی معنوی نظیر: تلمیح، مراعات النظیر، تشبیه، مجاز، کنایه، استعاره و... پرداخته اند. در اشعار نو جنبه های موسیقی درونی و معنوی، شعر سلمان هراتی غنی تر از شعر اخوان می باشد؛ برای این که اخوان در اشعار نیمایی ضمن رعایت وزن عروضی، سبک کهن را دنبال می کند و لحن حماسی دارد؛ لذا چندان رغبتی به عناصر زیبایی ساز سخن نشان نمی دهد. در اشعار سپید سلمان هراتی، موضوع موسیقی بیرونی منتفی است ولی در مورد موسیقی کناری، کلمات آهنگین، نقش قافیه را بازی می کنند و واژگان تکراری آخر سطرها بدون همراهی قافیه، نقش ردیف را بازی می کنند.

کوه به خاطر نزدیکی به آسمان در ادیان و اساطیر، ارزشی نمادین و آیینی یافته است. بسیاری از حوادث فراتاریخ روان بشری در کوه اتفاق افتاده اند؛ از این روی فضایی مقدس است که امر مینوی در آن متجلی می شود و اتحاد، انسجام و کمال یافتگی را نشان می دهد. میرچا الیاده در شماری از آثار خود از جمله در «مقدس و نامقدس» و «رساله در تاریخ ادیان» با تاکید بر ارتباط کوه و حضور مقدس، کوه را مانند درخت، قصر و معبد، فضای قدسی (مرکز) تلقی می کند. در پژوهش پیش روی، به شیوه تطبیقی، کارکردهای آیینی کوه در تورات و شاهنامه فردوسی بررسی شده است. نتیجه به دست آمده آن است که کارکردهای آیینی کوه همچون ارتباط با نمونه نخستین انسان، عروج، پیوند با بهشت، ارتباط با خدایان و قدسیان در هر دو متن همانند و همسانند. کوه در تورات و شاهنامه با سطوح کیهانی در ارتباط است و نقطه تلاقی زمین، آسمان و دوزخ به شمار می رود.

هنگامی که بحث از ساختار گلستان می شود، پای دو نوع از ادبیات داستانی که با این ساختار، هماهنگی هایی دارد، به میان می آید و آن «مقامه» و «روایت پیکارسک» است. این مقاله بر آن است تا با بررسی و تطبیق ساختاری گلستان، مقامات همدانی، حریری، حمیدی و روایت پیکارسک از حیث تعداد حکایت ها، طرح، کنش، راوی، شخصیت اصلی، هدف، موضوع و شروع و پایان حکایت ها به شباهت ها و تفاوت های ساختاری آنها بپردازد.

اقبال بحث از خاتمیت را در لابلای کتاب «احیای فکر دینی در اسلام» مطرح کرده و به تفسیر آن پرداخته است و بر آن است که سرشت وحی نوعی از تجربه دینی و از سنخ غریزه است؛ از این جهت هم تفاوتی بین پیامبران و عارفان قایل نیست و بر این عقیده است که پیامبران متعلق به دوران حاکمیت غریزه هستند و چون دوره جدید، دوره رشد خرد استقرایی است، دیگر جایی برای غریزه باقی نمی‏ماند؛ وی همچنین معتقد است که به تجربه باطنی، هر اندازه هم که غیر عادی باشد اکنون باید به چشم یک تجربه کاملا طبیعی نظر شود و مورد نقادی قرار گیرد. به نظریه اقبال از سوی اهل علم و تحقیق ایرادات و مناقشاتی شده است و همچنین برخی به یاری ایشان برخاسته و خواسته‏اند سخنان ایشان را به وجه صحیح حمل کنند؛ از جمله منتقدان، مرحوم مطهری است که ضمن ارج نهادن به شخصیت و تلاش‏های وی، او را در تفسیر فلسفه نبوت بر خطا می‏داند. ما در اینجا خواسته‏ایم با روش توصیفی- تحلیلی، دیدگاه‏های مختلف را درباره مساله ختم نبوت از منظر اقبال بررسی کرده و نقاط قوت و ضعف آنها را معلوم کنیم و همچنین توضیح دهیم که در مساله خاتمیت بین نظریه پردازی اقبال و اعتقاد عملی ایشان تفاوت زیادی وجود دارد.

خلیل مطران از شعرای معاصر عرب است که اولین زمزمه های رمانتیک از ادب او به گوش رسید. عشق که یکی از مهم ترین مضامین مکتب رمانتیسم است، اساس و نقطه ثقل شعرش به شمار می آید و بخش وسیعی از دیوانش را تشکیل می دهد. از ویژگی های مضمون عشق در دیوان های مطران تنوع و تحول نگاه شاعر به این عنصر کلیدی و جایگاه آن در شعر رمانتیک است، او از زاویه های گوناگون و طی مراحل مختلف و تکاملی به موضوع عشق پرداخته است. چندان که در مرحله نخست نگاه شاعر به عشق با پاکی و صداقت کودکی می آمیزد، سپس در اوان جوانی به عشق جسمانی و غریزی تبدیل می شود و آنگاه که تجارب شاعر با احساسات شاعرانه پیوند می خورد، شاهد تحول عشق جسمانی به عشق عذری همراه با اندوه های عمیق درون گرایانه اما شیرین و ارضا کننده برای عاشق هستیم؛ او سرانجام به تکامل جایگاه عشق تا مرحله آرمانی و معنوی و اوج گرفتن تا ادعای فنا و یکی شدن با معشوق می رسد. در این مقاله با مطالعه اشعار عاشقانه مطران سعی شد تا این تحول معنادار عشق و مراحل تکاملی آن نزد شاعر مورد بحث و بررسی قرار گیرد، و هدف مقاله تبیین این فرضیه است که عشق نزد خلیل مطران از مفهوم مطرح شده آن در پژوهش ها فراتر است، چندان که می توان آن را عشق آرمانی و معنوی با ادعای وحدت بین عاشق و معشوق قلمداد کرد.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی «ریخت شناسی داستان سلامان و ابسال» بر اساس الگوی ولادیمیر پراپ است. در این مقاله سعی شد نمودار خویشکاری های پراپ و روش ریخت شناسانه وی در داستان سلامان و ابسال، اجرا شود تا مشخص گردد نظریه پراپ چه اندازه با آن انطباق دارد. استخراج کارکردها، تحلیل حکایات بر اساس حرکت ها و تعیین ساختار حکایات از اهداف پژوهش محسوب می شود. روش تحقیق، توصیفی است و نتایج بر اساس تحلیل محتوا به شیوه کتابخانه ای روش پراپ تجزیه و تحلیل شده است. نتیجه بیانگر این است که این داستان دارای بیست و یک کارکرد و چهار حرکت است که با پایان یک حرکت، حرکت دیگر آغاز می شود، هر چهار حرکت، ساختاری یکسان و ساده دارند و بسط داستان بدون خویشکاری های کشمکش و پیروزی و کار سخت و انجام آن است.

علی (ع)، امام اول شیعیان و خلیفه چهارم اهل سنت می باشد؛ وی به دلیل برخورداری از جایگاه رفیع در میان پیروان دو فرقه، بدون هیچ گونه محدودیتی در متون تالیف شده از جانب شیعیان و اهل سنت ستوده شده است؛ اما این بدان معنا نیست که ایشان از جانب دو فرقه با یک نگرش مدح و ستایش شده باشند. اگر چه در دوران پیش از صفویه، شیعیان در ابراز و تبلیغ عقاید خود با محدودیت بی شماری روبرو بودند؛ اما علاقه و گرایش خاطر خود را به ائمه اطهار – علیهم السلام- ابراز نموده اند. حضرت علی (ع) در تاریخ، پیش از این به خاطر سجایای اخلاقی بی شماری؛ نظیر شجاعت، دانش، سخاوت و... مورد ستایش قرار گرفته بود، در دوره صفویه به عنوان سمبل عدل و از طرفی دیگر به عنوان سمبل حقیقت محمدیه مطرح گردید. به گونه ای که دیگر سجایای اخلاقی ایشان تحت الشعاع این دو مقوله قرار گرفت. این فرآیند، عامل شکل گیری دو نگرش مثبت، اما متفاوت در دو برهه از تاریخ ادبیات فارسی گردید.این رویه، بیانگر این مساله است که علاوه بر تغییر سبک ها، تغییر مذهب نیز عامل مؤثری در تغییر محتوای متون ادبی و تغییر نگرش ادبی می شود.

علامه سید محمدحسین طباطبایی (ره) (1281 1360 ش.) مفسر، فقیه و فیلسوف بزرگ معاصر از جمله چهره های چندبعدی و جامع الاطرافی است که بسیاری از وجوه شخصیتی و معرفتی وی، شایسته پژوهش های پردامنه و تحلیلی است؛ از جمله این وجوه، ارتباط معنوی و ادبی علامه با شخصیت و سروده های «حافظ» می باشد؛ این ویژگی، هم در روایات منعکس شده از زندگی علامه و هم در معدود سروده های ایشان که بر جامانده، بروز و ظهور یافته است. پژوهش حاضر در پی آن است که رویکردهای عرفانی و معرفت پژوهانه علامه طباطبایی و تاثیرات محتوایی و سبکی اشعار حافظ را بر سروده های ایشان مورد بحث و بررسی قرار دهد.نتایج تحقیق، مبین آن است که علامه طباطبایی، ارادت زاید الوصفی نسبت به افکار بلند و عرفانی حافظ نشان داده اند و تا واپسین دَم حیات، سروده های حافظ را به عنوان ترجمان روح و ذهن خویش، بر زبان، قلم و اندک سروده های برجای مانده خویش جاری ساخته اند.