پژوهشنامه اورمزد
سال:1397 | دوره:- | شماره:2 (پیاپی 43) |تعداد مقالات:21

حدیقه الشعراء، مهم ترین تالیف دیوان بیگی، موجب شهرت وی در عرصه ادب فارسی شده است. در این تذکره، 1440 شاعر مرد و هشتاد شاعر زن سالهای 1200 تا 1310 معرفی شده اند که به این لحاظ، حدیقه الشعراء کامل ترین تذکره پس از آتشکده آذر شناخته شده است. دیوان بیگی، که خود از درویشان سلسله نعمه اللهیه بود، به شرح حال عرفا بسیار اهمیت داده است. این مقاله با روش تحلیلی به بررسی فرهنگ و ادب عصر قاجار و همچنین شاعران برجسته که در کتاب «حدیقه الشعرا» معرفی شده اند می پردازد. اطلاعات مندرج در حدیقه الشعراء یا برگرفته از تذکره هاست یا خود دیوان بیگی وقایع را به چشم دیده یا از معتمدان شنیده و هر جا لازم بوده به منابع اشاره کرده که همین امر ارزش تذکره را دو چندان کرده است و علت پرداختن این مقاله ارزشی است که این کتاب گرانقدر در تاریخ ادبیات عصر قاجار دارد که قابل نقد و بررسی است.

ادبیات عامه یکی از منابع غنی برای مطالعه فرهنگ و تاریخ یک جامعه است دوبیتی ها، لالایی ها، ترانه های عامیانه، ضرب المثل ها، چیستان ها، در عین ساختار ساده و مختصرشان، در معنا بسیار عمیق اند و هر کدام داستان و رویدادی را در دل خود نهفته دارند. شهرستان میناب نیز بعنوان یکی از نقاط کشور دارای ادبیات شفاهی غنی و بکر است که متاسفانه محققان کمتر بدان پرداخته اند. در این مقاله با روش تحلیل محتوا و با استفاده از ابزار کتابخانه، چیستان ها و ضرب المثل های رایج در این شهر که محتوای آن ها نام یا نقش انواع حیوانات اند، استخراج، بررسی و تحلیل می گردد. نتایج تحلیل ها نشان می دهدکه موضوع غالب در کاربرد نام حیوانات در مثل ها، انعکاس مسائل اخلاقی و آموزشی است. همچنین بیشترین کارکرد چیستان ها متوجه نهاد تعلیم و تربیت بوده که تقویت هوش و حافظه را بدنبال داشته است.

در ادبیات، تجربیات زندگی با زبان خاص ادبی بیان می گردند. طنز نوعی ادبی است که در آن تجربیات زندگی به صورتی لطیفه گونه اما با هدف اصلاح، آشنایی زدایی و برجسته سازی به صورت تاثیرگذار نشان داده می شوند. طنز به صورت های نظم و نثر در ادبیات جهان و از جمله در ادبیات فارسی و بلوچی نیز نمود یافته است. مقاله زیر با روشی توصیفی، پس از بحث مختصری در باره طنز در زبان بلوچی، به معرفی آثار طنز عابد آسکانی با تکیه بر محتویات یکی از آن ها به نام «چشین شوم ء شانزده» می پردازد. این کتاب خود مجموعه ای از 60 قطعه شعر طنز با مضامین مختلف از زندگی مردم بلوچستان، به ویژه مردم بلوچستان پاکستان، را در بر دارد. نتایج نشان می دهد که شاعر توانسته است با زبانی ساده و با بیانی کاملا محلی، تار و پود معضلات اجتماعی و فرهنگی جامعه بلوچستان را شکافته و اثر اندرزی ارزشمندی از خود به جای بگذارد. به نظر نگارنده مقاله، این کتاب ارزش آن را دارد که از طریق مقالات علمی بیشتر معرفی شده و با ترجمه به زبان های دیگر ارتقابخشی گردد.

از مهمترین نظریه های ادبی، نظریه ی ساختارگرایی (structuralism) است که به بررسی و تحلیل ساختارهای عام در نظام های معناداری همچون زبان، ادبیات، داستان، اسطوره و.... می پردازد. تحلیل ساختاری داستان و روایت از زیباترین تحلیل های ادبی در نقد ادبی معاصر به شمار می آید. مجنون و لیلی جزو متون کهنی محسوب می شود که در رده ی روایت های اسطوره ای به حساب می آید. بهترین تحلیل ساختاری مجنون و لیلی، با توجه به ساختار روایی آن که از داستان های حماسی و غنایی تشکیل شده است، روش ساختاری در تحلیل داستان های اسطوره ای است. در این مقاله که بخشی از یک پژوهش گسترده در پیوند با تحلیل ساختاری لیلی و مجنون است، تلاش شده چگونگی کاربرد پی رفت در این اثر ارزشمند بررسی شود. نخست لازم است هر داستان به یک پی رفت تقلیل یابد، به طوری که هر پی رفت چند کارکرد (حداکثر پنج) یا نقش ویژه را تشکیل دهد. کارکردهای درون هر پی رفت لازم است در برگیرنده ی یک کنش روایی باشد و در پیشبرد توالی داستان (قصه) نقشی مهم ایفا کند.

تصوف شاخه ای از تاریخ دینی است و تاریخ دینی شاخه ای از تاریخ اجتماع است. شاخه ها مطلقا باید معلوم شود و کاملا مورد پژوهش قرار گیرد و تدریس گردد. یک شاخه از این تصوف ذکر سخنان صوفیان و عارفان است. عباراتی که به نظر غیراهل غریب و درک آن مشکل نماید و گاه باشد ظاهر آن کلمات ناپسندیده و خلاف ادب و حتی شریعت به نظر آید. با عنوان «شطحیات». در این جستار شرح بسیار مختصری از دریای بی کران شطحیات پرداخته ام.

باورها از اقلیمی به اقلیم دیگر راه می یابد، با آئین ها و عقاید اساطیری آنان درمی آمیزد و صورتی تازه به خود می گیرد یا به همان شکل رواج می یابد. بعضی از باورها دامنه گسترده ای دارند و در اغلب فرهنگ ها دیده می شوند و ریشه در حقایقی دارند که میان ملل به اسطوره مبدل شده اند. مردم هرمزگان نیز به مانند سایر نقاط کشور پایبند بعضی از عقاید و باورها هستند که به درست یا نادرست آن ها اعتقاد دارند و نسل به نسل این عقاید را انتقال داده و به آن ها عمل می کنند از آنجا که برای شناخت هر ملتی باید آداب و رسوم و اعتقادات آن ملت را مورد بررسی قرار دارد این مقاله به شیوه تحلیل محتوا و با ابزار مشاهدات عینی و مصاحبه به بررسی باورهای عامه درآئین ازدواج هرمزگان می پردازد و معلوم می شود مردم هرمزگان در تمام مراحل آئین ازدواج باورهای مخصوص به خود دارند که هنوز هم درمواردی پایبند آن باورها هستند.

مضمون آفرینی و به جستجوی مضامین بکر و ناشناخته رفتن که مبتنی بر اغراقات بعید و نازک خیالی است، یکی از شیوه های سبک هندی است. شوکت بخاری از شاعران نه چندان مشهور سبک هندی است که بدین شیوه رفته و در همان درجه از خیال پردازی و نازک اندیشی است که عبدالقادر بیدل بدان رسیده و به همین سبب گاه رسیدن به کنه مقصود او در بعضی از ابیاتش دشوار است.در این پژوهش به بررسی بسامد انواع تشبیه در دیوان شوکت بخاری به همراه نمودار و درصد آن ها پرداخته شده است. قبل از آن نیز به زندگی، آثار و سبک شاعری شوکت، مقام شاعری وی، عوامل ابهام در شعرش، عیوب شعر او و زیبایی و عوامل آن در شعر وی به اجمال پرداخته ایم؛ سپس توضیح مختصر درباره ی تشبیه و انواع آن بیان شده و در پایان نیز واژگان پرکاربرد در دیوان وی و نتیجه گیری حاصل از تشبیهات زیر آورده شده است.

طوطی نامه از آثار ارزشمند داستانی است که در قرن هشتم، توسط ضیا نخشبی تالیف گردیده و این کتاب، یک اثر منثور غنایی و تمثیلی است که اصلی هندی دارد و زبان آن به گفتارهای محاوره ای عامه مردم نزدیک است و به دلیل وجود فرهنگ های مختلف و درون مایه های بسیار غنی و عبرت آموز، شایسته ی بررسی و مطالعه و نقد است. در این مقاله طوطی نامه مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت.

وسعت و تنوع مضمون در هزار و یک شب بی نظیر است؛یکی از این مضامین، تم شخصیت است. با نگاهی در بسیاری از داستان های این اثر، با شخصیت های واقعی و تاریخی با تیپ های معین رو به رو می شویم که در شکل گیری و روند داستان ها و حکایت های زمانه و دوره ی خود ایفای نقش دارند. برخی از این شخصیت های واقعی - تاریخی عصر، خلفا می باشند. در این میان نقالان و داستان سرایان کمک شایانی در این راستا داشته اند، چرا که توانسته اند با توجه به دگرگونی های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و... که بر جامعه و عصر هر یک از خلفا و یا حاکمان داستان های این مجموعه روی داده، ثبت و ضبط کنند و در کنار آن به چگونگی عملکرد ایشان در قابل هر یک از این رویکردها بپردازند، و در نهایت آن ها را در قالب ادبیات عامیانه و شفاهی مطرح سازند و سبب ایجاد حکایت ها و داستان های عامه پسند و مردمی شوند.مقاله ی حاضر بر آن است که به بررسی یکی از برجسته ترین و با اهمیت ترین شخصیت های خلفای مجموعه داستان های هزار و یک شب چون خلیفه هارون الرشید بپردازد و در کنار آن به بررسی از عصر و دوره ی او در چگونگی و شکل گیری داستان های بغدادی این اثر پرداخته شود و از این رهگذر، سهم او را در اثر بخشی داستان های این مجموعه نمایان سازد. به این منظور پس از بررسی چگونگی عوامل تاثیر گذار تاریخی، اجتماعی و... بر فرهنگ و ادبیات خاص بغداد عصر هارون، در ذیل آن اجمالا به بررسی نقش او در محتوای داستان های بخت و اقبال، قصه های بورژوازی، حکایت های عاشقانه و نیز داستان های مبتذل بغدادی این اثر خواهیم پرداخت.

ادبیات پارسی تجلی گاه آثار گران بها و ارزشمند اندیشمندان بزرگ، شاعران شهیر و ادبای گرانقدری است که ادبیات اصیل این کهن بوم را با خلق آثار فاخر خود از ترس حوادث و هجمه های فراوان در طول تاریخ مصون داشته اند. بررسی ماهیت و سرشت اندیشه های این بزرگان در بالا بردن سطح غنای ادبی بسیار اهمیت دارد. بررسی زوایای متعدد شخصیتی و اندیشه های شعرا و ادبا و نویسندگان در ابعاد مختلف دینی، عرفانی، عشق، فلسفه و... در ایجاد تصویر تازه و شناخت جنبه های جدید از لایه های فکری و اندیشه این افراد بسیار مثمر ثمر بوده و راه را برای ایجاد آثار نو و مسیری تازه می کند. از جمله کسانی که می توان به شناخت اندیشه های فکری و فلسفی آنها پرداخت. عارف بزرگ قرن پنجم هجری احمد غزالی است. احمد غزالی در آثار خود همواره حقیقت عشق را که اصل و اساس هستی می دانسته به وضوح نشان داده و در کتاب سوانح العشاق او مشحون از تصاویر، عبارات اشارت گونه، آیات و احادیث همراه با شعر است که مخاطب خاص خود را طلبیده تا بتواند در دریای ژرف و عمیق اشارات عاشقانه و عارفانه احمد غزالی غوص کرده و معانی پر رمز و راز و احوال درونی او را دریابداین مقاله با روش تحلیل محتوا و با ابزار کتاب خانه کنکاشی در معرفی و بررسی اندیشه های احمد غزالی دارد.

فرهنگ عامه، از رایج ترین اموری است که در ذهن و جان جامعه ریشه گسترانیده است. اعتقاد به برخی از باورها، از گذشته های دور، با زندگی مردم آمیخته است؛ که با بررسی آن ها، بسیاری از ناگفته ها بازگو می شود و تفسیر و تحلیل اجتماعی و روان شناختی آن ها نیز بایسته می نماید.این مقاله «بازتاب باورهای عامیانه، خرافات و آیین ها در خمسه خواجوی کرمانی» به روش کتابخانه ای مورد بررسی قرار گرفته و سپس، به روش تحلیلی - توصیفی به نگارش درآمده است. در این اثر ابتدا به تحلیل و طبقه بندی باورهای عامیانه، خرافی و آیین ها و دلایل اعتقاد مردم به آن ها پرداخته شده، سپس باورهای موجود در خمسه در گروه هایی معدود طبقه بندی شده اند، آنگاه در ذیل هر عنوان اصلی، موارد فرعی و چگونگی این باورها و آیین ها ذکر و تحلیل شده است. اهمیت موضوع از آنجا است که پرتوی بر یکی از گوشه های فراموش شده ادبیات می افکند و نشان می دهد که تا چه حد آثار ادبی این شاعر بزرگ کشورمان با فرهنگ عامه پیوند دارد؛ از سوی دیگر نشان می دهد که بسیاری از این باورها همچنان به حیات خود ادامه می دهند و از این نظر انسان معاصر تفاوتی با انسان گذشته ندارد. همچنین با مرور مقاله حاضرمشخص می شود که بسیاری از باورهای مردمی بیشتر جنبه آیینی و مذهبی داشته و به تدریج، با تکامل مذاهب بشری، ریشه های دینی باورها به فراموشی سپرده شده، اما از رواج آن ها در میان ملت ها کاسته نشده است.

شناخت «رنج» از دیدگاه معرفت شناسانه و پدیدارشناسی طیف وسیعی از نوع بشر را در بر می گیرد که شعرا و نویسندگان عموما در این گروه قرار دارند زیرا شاعر با عواطف و احساسات شاعرانه عوامل درد و رنج را در هر عصر و زمان بهتر و بیشتر احساس می کند. مهمترین علل درد و رنج را می توان در تعارض تصورات ذهنی انسان با جهان خارج فرض کرد و با نگاه انسان امروزی محرومیت از حقوق انسانی و حقوق طبیعی و نابسامانی ذهنی و روانی و اینجایی و اکنونی نزیستن از عوامل مهم درد و رنج به شمار می رود.بی رنج زیستن برای هیچ انسانی ممکن نیست چرا که انسان بودن و انسانی زیستن و انسانی مردن عصاره ی درد و رنج را می طلبد.این پژوهش در نظر دارد به شیوه ی تحلیل محتوا با ابزار کتابخانه مفهوم درد و رنج را در آثار شاعر درد آشنای معاصر خراسانی در چهار حوزه ی معناشناسی، وجودشناسی، غایت شناسی و وظیفه شناسی نقد و بررسی نماید.از نتایج قابل پیش بینی پس از واکاوی آثار اخوان از دیدگاه درد و رنج می توان گفت نمود اولویت های رنج مانند گناه، قضا و قدر، مرگ و سرنوشت و... در شعر این شاعر بسیار بالا و اضطراب ناشی از سرنوشت و مرگ با تصویرسازی های متنوع دیده می شود.

پژوهش حاضر به منظور بررسی و شناسایی رابطه ی آن دسته از غلط های املایی متن انشا و دانش آموزان کرد زبان انجام گرفته است که به تاثیر از فرآیندهای واجی ایجاد می شوند. از آنجایی که تفاوت های آوایی - گفتاری زبان کردی بر شکل نوشتاری ساخت واژه ها در زبان فارسی تاثیر می گذارند لذا یکی ازمشکلات انشایی و نگارشی درس زبان فارسی دانش آموزان دوره ی ابتدایی کرد زبانان وجود غلط های املایی در نوشته هایشان به تاثیر از فرآیندهای واجی مثل (قلب، حذف وابدال) است. از زاویه ی روانشناسی زبان تاثیر فرایندهای واجی در مواردی مثل حساسیت شنیداری ناشی از ضعف در حافظه ی شنوایی، توالی دیداری و ضعف در حافظه ی بصری هویدا می شود و دوزبانگی نیز براین مساله اثرمی گذارد. به طورحتم می توان گفت املا یک فعالیت زنده و نیمه فعال نوشتن است و همزمان که شنیده می شود نیز نوشته می شود. اما دانش آموزان در انشا ضمن فکر کردن و آفرینش واژه های مناسب ومتناسب داخل متن در به کارگیری صورت درست املایی آنها نیز باید دقت کنند. روش انجام این پژوهش از نوع توصیفی - تحلیلی است و به پیروی از مدل تحلیل خطای سلینگر (1992) انجام گرفته است. جامعه ی آماری آن نیز شامل دانش آموزان کرد زبان شهرستان سرپل زهاب بود که با استفاده از روش نمونه گیری خوش های تک مرحل های تعداد 164برگه ی انشا مورد بررسی قرار گرفت و نتابج به دست آمد؛ به عنوان نمونه: 1- اکثر دانش آموزان در نوشتن واژه هایی که ساخت واژه ی آن ها در زبان فارسی دارای تناظر یک به یک آوا وحرف نوشتاری نیستند دچار ضعف در حافظه ی بصری بودند. (مثل کلمات حوز آب: به جای حوض آب). 2- در نوشتن واژه هایی که ساخت واژه ی آن ها دارای حروفی هستند که محل تولید آوای آن با آوایی دیگرهم مخرج می باشد نیز دچار ضعف درحساسیت شنیداری بودند (مثل کلمه ی دمبال به جای دنبال).

قصه و قصه گویی ترانه ها و درد و دل های مادربزرگ ها و نسلهای قبل از ماست که سینه به سینه می چرخد ما را و کودکان این جهان را ازکنه قضایا آگاه می سازد. قصه، انسان را وارد دنیای پر رمز و راز می کند. گاه درهای رمز و راز را به روی او می گشاید و گاه بر این درگاه قفلی می زند تا انسان را به تفکر وادار کند.قصه گویی از فعالیت های مهم کانون در مراکز فرهنگی هنری است. بیان ده ها قصه در طول سال در هر مرکز اجرا می شود. برگزاری جشنواره قصه گویی، بصورت منطقه ای و بین المللی در کانون استان ها به مرحله ی اجرا در می آید، که این فعالیت بس مهم کانون را به پایگاه قصه و قصه گویی تبدیل کرده است. ای کاش مدارس ابتدایی بر روی این مهم سرمایه گزاری می کردند و همانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان قصه گویی را در مدارس رواج می دادند. این پژوهش علمی بر اهم شیوه های قصه گویی با نگاهی نو می پردازد.

ادبیات تطبیقی، شاخه ای از ادبیات است که به بررسی انواع ادبی در میان ملل مختلف می پردازد و آثار ادبی را در زمینه های گوناگون زیبایی شناسی، سبک شناسی و نقد ادبی و غیره با یکدیگر مقایسه نموده و وجوه اختلاف و شباهات آنان را آشکا می سازد، که از این طریق میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری انواع ادبی گونانگون را در جهان از ادب ملل دیگر مشخص می نماید. ایران و افغانستان از گذشته های دور داد و ستدهای فرهنگی و ادبی بسیار با یک دیگر داشته اند و زمانی هر دو کشور در کنار یکدیگر تحت سلطه ی حاکمان مشترک بوده و یک سرزمین واحد محسوب می شده اند. در این مقاله تشابهات سبکی و زیبایی شناسی و عقیدتی حافظ و عایشه درانی مورد بررسی قرار می گیرد و میزان تاثیرپذیری عایشه درانی، از اشعار خواجه ی شیراز را نمایان می کنیم. عایشه یکی از مریدان حافظ است که به مانند او در سبک عراقی شعر سروده و مضامین تعداد زیادی از اشعارش را از حافظ گرفته است.

جاماسب نامه یکی از متن های گران بهای به جامانده از دوران پیش از اسلام است. این رساله مختصر دربرگیرنده پیشگویی های حکیم جاماسب وزیر و پیش گوی دربارگشتاسب، از پادشاهان کیانی، است.موضوع جاماسب نامه آفرینش جهان و سرنوشت آن است که جاماسب با رصد ستارگان پیشگویی کرده است و مطالبی نیز درباره پادشاهان ایرانی درآن دیده می شود. چنان که مشهوراست متن اصلی جاماسب نامه تا همین اواخر در نزد پارسیان هند نگاهداری می شده است. متن اصلی رساله به زبان پهلوی بوده که دردوره اسلامی به فارسی برگردانده شده و تا پایان دوره قاجاریه چند ترجمه تقریبا یکسان از آن وجوددارد. یک نسخه خطی هم دردست است که از نظرحجم و محتوا تاحدودی ناهمسان است اما از آنها چندان هم فاصله ندارد. در این مقاله کوشش شده است با توجه به منابع موجود، جاماسب این شخصیت فراتاریخی و رساله ارزشمندش - جاماسب نامه - که تاکنون از دید پژوهشگران تاریخ ایران پنهان مانده است، شناسانده شود واندیشه وی در کتاب مذکور تبیین گردد. همچنین سعی شده است با شیوه تحلیلی - توصیفی وبیان نمونه ها و شواهد مختلف، نسخه های موجود این رساله بررسی و با یکدیگرمقایسه شوند و ویژگی های سبکی در سطح زبان و محتوا و همچنین شیوه املایی و نگارشی و دستوری آنها بیان گردد. با بررسی نسخه ناهمسان جاماسب نامه با دیگر نسخه های تقریبا یکسان می توان به این نتیجه رسیدکه که ممکن است نسخه هایی از متن اصلی با کمی اختلاف وجود داشته باشند که در حال حاضر ناشناخته اند و دسترسی به آنها میسر نیست و یا این که دست کم از متن اصلی دونوع گزارش مجزا موجود است که در این مقاله از آنها سخن گفته شده است.

عرفان به معنی شناختن و آگاهی و درایتی است که بعد از جهل و نادانستن به دست می آید؛ یادکردنی است که بعد از فراموشی حاصل گشته باشد، و در اصطلاح، معرفت قلبی و شناخت خدای و عبادت عاشقانه وی است.عارف کسی است که خدای را به اسماء و صفات بشناسد و در معاملت با وی صدق بجای آرد.در مفاهیم عرفانی، معرفت پس از عشق و وصال صورت می بندد و مقدار معرفت به تناسب وصال حاصل شده برای عاشق است. وصال است که معرفت را به ارمغان می آورد. بدین مناسبت عاشق در عشق عرفانی همواره طالب وصال است و اگر به خیالی از معشوق قناعت ورزد و وصال وی را نخواهد گدا همت و بیگانه نهادش خوانند.قانع به خیالی زتو بودیم چو حافظ یارب چه گدا همت و بیگانه نهادیمتصوف به معنی پشمینه پوشی به نشان از مبارزه با نفس اماره و دست کوتاه داشتن از دنیاست. صوفی آن بود که از خویشتن ربوده بود بدانچه از حق براو تافته بود.تصوف محافظت اوقات است. آن که بنده جز به حد خویش ننگر و جز با خداوند خویش نایستد و جز با وقت خویشتن قرین نباشد.جریری می گوید: تصوف آن است که خدا تو را نسبت به خودت بمیراند و به خودش زنده نماید.