دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1380 | دوره:2 | شماره:2 (ضمیمه) |تعداد مقالات:17

دجال در فرهنگ دینی، نام موجودی اهریمنی است که پیش از ظهور "موعود" نهایی امم به شرانگیزی و خیرستیزی می پردازد و دورانی از سلطه ستم و فساد و شر در جهان به وجود می آورد و در فرجام خویش به دست "موعود" نابود می گردد. در این مقاله، نویسنده کوشیده است به اختصار تصویری از این موجود در ادیان دیگر و سپس در فرهنگ اسلامی عرضه کند و در نهایت از منظر خاقانی، این موضوع را بررسی کرده پیش چشم مخاطب گرامی قرار دهد.

کتاب لمعات، شاهکار منثور شیخ فخرالدین عراقی، از ارزشمندترین آثار حوزه عرفان و ادبیات ایران است که از همان آغاز راهیابی به مجالس درس و خانقاه ها، شرح و تفسیر آن، به منظور درک مفاهیم عمیق عرفانی کتاب ضروری می نمود. تاکنون شروح متعددی بر لمعات نوشته شده و به چاپ رسیده است. اما شرح کهن و زیبای اللمحات فی شرح اللمعات، از شیخ یارعلی شیرازی، عارف قرون هشتم و نهم هجری اثری است که با وجود ویژگیهای منحصر به فرد آن، به ویژه از جنبه محتوایی، همچنان ناشناخته مانده است. این کتاب، علاوه بر نثر پخته، با شیوه ای روشمند، خواننده را گام به گام، در راه آشنایی با مفاهیم عمیق عرفانی لمعات به پیش می برد و استشهادهای زیبای منظوم و منثور موجود در آن، به پارسی یا عربی، ضمن آشنا کردن خواننده با مباحث کتاب، از دشواری و دیریابی مفاهیم فلسفی - عرفانی آن می کاهد.

سندبادنامه یا کتاب حکیم سندباد یا داستان هفت وزیر یکی از زیباترین آثار نثر فارسی است که از دیرباز دارای شهرت و اهمیت بوده و بارها توسط نویسندگان و شاعران در دوره های مختلف به نثر و نظم تحریر شده است. یکی از این تحریرها که امروز در دسترس ماست، تحریر منثور ظهیری سمرقندی- نویسنده توانای قرن ششم هجری- است که این کتاب را با استفاده از آیات قرآن، احادیث، ابیات و امثال فارسی و عربی، صنایع مختلف ادبی و ... آنگونه که در آن دوره معمول بوده است، به نثر فنی آراسته است.کتاب در موضوع آداب کشورداری و رفتار با رعیت است و از حیث ترکیب و ساختمان شبیه کلیله و دمنه یعنی یک داستان اصلی که در ضمن آن حکایتها و قصص دیگری نیز می آید و آن داستان اصلی شبیه داستان سیاوش و سودابه و قصه یوسف و زلیخاست.کتاب سندبادنامه در سال 1948 میلادی توسط احمد آتش در ترکیه تصحیح شده است، لکن با توجه به اشتباهاتی که آن تصحیح دارد، به اشارت و راهنمایی استادان محترم دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران توسط اینجانب بار دیگر تصحیح شده است و این تصحیح با استفاده از 2 نسخه دیگر که هر دو قدیمی تر از نسخ مورد استفاده در تصحیح نخستین هستند صورت گرفته است.

شاعر توانا و محقق دانشمند، استاد فقید محمد تقی ملک الشعرای بهار از چهره های شاخص ادبی و سیاسی عصر حاضر است. در این مقاله، نویسنده سعی نموده است تا برخی ویژگیهای سبک شاعری بهار را به اختصار مورد بحث و بررسی قرار دهد. در یک نگاه کلّی می توان گفت: سبک شاعری بهار در واقع جمع و تلفیقی است بین آنچه خود او سبک خراسانی و عراقی می خواند با بعضی شیوه ها و طرزهایی که ارمغان ادب و فرهنگ مغرب زمین بوده است. بهار خود درباره سبک شعر خویش می گوید:"تتبعات من در سبک کلاسیک و سبک معاصر و ساده هر دو پیشرفت کرده توانستیم به هر سبکی که بخواهیم شعر بگویم چه قصاید کلاسیک چه مستزادها و مسمط های ملی ساده، چه قطعات و رباعیات و مثنویات عوام پسند و چه غزلهای عاشقانه به سبک عراقی."بهار در قصیده پردازی بیشتر به سبک خراسانی توجه داشته و در غزلسرایی به سبک عراقی شعر سروده است. هرچند او را باید احیا کننده سنتهای شاعران کهن خواند اما آثار تجدد و تنوع در اکثر اشعار او در لفظ و معنی آشکار است. برخی از منتقدان ادبی بر این عقیده اند که بهار دارای سبک خاص و مستقلی نبوده است.

در شاهنامه، عنصر پادشاهی در آغاز برای پیروزی نیکی بر بدی تلاش می کرد و وظیفه اش ایجاد نظم و نظارت بر آن بود و راستی و نظم، دین و راه یزدان تلقی می شد که پادشاه باید از آن محافظت می کرد و در مقابل هر چه آنرا به خطر می افکند به مبارزه برمی خاست اما از دوره گشتاسپ، تلقی که از دین نسبت به حکومت و جامعه بود دگرگونی بیشتری یافت و پادشاه باید دین را می آموخت و آنرا جزو ارکان اصلی حکومتش می ساخت.

توجه و دقت به علم و اطلاع بزرگان سخن، در فهم معانی لغات و ابیات دشوار، راهگشای بسیاری از مشکلات ادبی ماست. در این تحقیق سعی برآنست که دو مشکل ادبی از شاهنامه فردوسی، بر اساس مسایل علمی آشکار گردد.در این تحقیق، اثر تخفیف و تصّرف کاتبان در تغییر شکل کلمات مشخص می گردد.

یکی از منابع غنی که ادب فارسی بسیار از آن بهره گرفته، قرآن کریم است. شاعران و نویسندگان ما به صورتهای مختلف از قرآن، تاثیر و بهره گرفته اند. شیوه تصویر سازی (ایماژ) و بهره گیری از صور خیال قرآن، یکی از راههای غنی سازی متون به ویژه در شعر است. عبدالرحمن جامی شاعر بلند آوازه قرن نهم هجری، در آثار منظوم خود - همانند مثنوی مولوی - فراوان از آیات قرآن تاثیر پذیرفته است. او در غزلیاتش که بیانگر حالات و عشق های عرفانی است و در مثنویهای هفت گانه اش، متاثر از آیات قرآن است.در این مقاله سعی بر آن است که در بعضی از زمینه های عرفانی و اخلاقی و پندآموزی، ابیاتی از اشعار جامی آورده شود که در تصویرها و صحنه سازیها از آیات بهره گرفته است.شیوه تصویرسازی با تاثیر از آیات قرآن، تاکنون کمتر مورد توجه بوده است. اما در این مقاله ما بیشتر بر آن تاکید خواهیم کرد و نشان خواهیم داد که جامی در اشعار به ویژه مثنوی هایش حالات، منظره ها و صحنه های گوناگونی را با تاثیر از آیات قرآن، مجسم کرده است.

در این مقاله، درباره احوال و اشعار بندرابن داس «خوشگو» مولف تذکره سفینه خوشگو سخن رفته است. بندرابن داس خوشگو شاعر و نذکره نویس معروف (هندو مذهب) در قرن دوازدهم زندگی می کرد. وی از قوم بیس بود. تذکره نویسان نوشته اند که خوشگو از دوستان میرزا عبدالقادر بیدل، میرزا مظهر، آبرو، آرزو، سبقت، بیغم، سرخوش و سعداله گلشن بود.بندرابن داس خوشگو تذکره ای به نام سفینه خوشگو 1147 ق. /1734 م. تالیف کرد که مشتمل بر سه دفتر بوده است:1- دفتر اول: دفتر اول تذکره سفینه خوشگو هنوز تصحیح نشده و به چاپ نرسیده است.2- دفتر دوم: دفتر دوم تذکره سفینه خوشگو که طولانی ترین و مهمترین دفتر است و ترتیب و تصحیح آن موضوع این پایان نامه است که به راهنمایی جناب آقای دکتر غلامرضا ستوده به اتمام رسیده.3- دفتر سوم: دفتر سوم تذکره سفینه خوشگو به کوشش سید شاه عطاالرحمان عطاکاکوی تصحیح شده و در پتنه (هند) به چاپ رسیده است.

یکی از راههای بازشناخت اندیشه ها و نوع نگرش و تلقی شاعران به جهان هستی شناخت رگه های فکری از بستر اشعار آنان است. در قطعات ابن یمین نوع تعریف و نگاه او به جهان و دنیا و فلک بخوبی ترسیم شدنی است «دنیا گریزی و جهان ستیزی» از موضوعاتی است که در تمامی دواوین شعر فارسی مورد توجه شاعران بوده است. ابن یمین هرگز به جهان روی خوش نشان نداده و همواره از ناپایداری، بی وفایی، کینه ورزی فلک فریاد برآورده است با بیان تعابیر و ترکیبهایی چون: جهان پرفن، سیاه کاری فلک، دنیای سراب مانند، گردون دون نواز، فلک سفله پرور، چرخ بدعهد، دور ناموافق، سرای فریب و جهان چون گرگ پیر در می یابیم که در تفکر فلسفی ابن یمین نوعی واقع گرایی مشهود است. در دیوان حافظ، عطار سنایی، رودکی، نظامی، خاقانی، مسعود سعد سلمان و دیگران به مضامین مشترک و مشابهی نیز بر می خوریم.

در این مبحث، نویسنده کوشیده است تا با بیانی استدلالی، موضع خود را در قبال مقوله «هرمنوتیک» در عرصه تفسیر و تاویل شعر امروز ارایه دهد. در نظرگاه او شعر امروز از حیث قابلیت هرمنوتیک تابع برخی شرایط و وسایط است که بدون توجه به آنها، نمی توان یا به دشواری می توان به حقانیت ابعاد و آفاق معنوی شعر و ادبیات امروز رسید.

سلیمان سومین پادشاه قدرتمند بنی اسراییل، پیامبری است که خداوند به او زبان مرغان را آموخته، باد را مسخرش گردانیده و دیوان را مطیع او نموده است. مولوی با عنایت به جایگاه سلیمان در سلطنت و نبوت، با بیان داستان او در مثنوی، به تفسیر عرفانی از سرگذشت او در قرآن می پردازد. آنچه بیش از هر چیز برداستان سلیمان سایه افکنده است، سیمای اساطیری شخصیت اوست که با عناصری چون مور، دیو، هدهد، باد، خاتم و ... گره خورده است.

در متون نظم و نثر عرفانی، اصطلاحاتی وجود دارد که اهل تصوف و عرفان در آثار خود، تعبیری خاص از آنها نموده اند، از جمله آنها دو اصطلاح «فقر» و «کفر» است که در اغلب متون عرفانی به معنی لفظی و حقیقی خود به کار نرفته اند، بلکه عرفا آنها را در معانی عرفانی خود به کار برده اند. در این مقاله معانی این دو اصطلاح بر اساس برخی از متون معتبر عرفانی از جمله ترجمه رساله قشیریه، کشف الاسرار، تمهیدات و نامه های عین القضاه، مصباح الهدایه، منطق الطیر، مثنوی معنوی، اورادالاحباب، اوصاف الاشراف شرح گلشن راز و ... مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، و تقریبا مهمترین و رساترین تعریفی که نویسندگان این آثار از فقر و کفر نموده اند، ذکر شده است.

عهدنامه سلمان فارسی، امان نامه ای است که می گویند پیامبر (ص) در سال نهم هجری به نفع خاندان سلمان صادر کرده است.این عهد نامه حسب ادعا به خط علی (ع) نوشته شده و عده ای از بزرگان صحابه آن را گواهی کرده اند. در این مقاله با توجه به قراین موجود، اصالت عهدنامه مزبور مورد بررسی و تردید قرار گرفته است.